add this

Tuesday, July 8, 2025

chiều trong tiếng sóng, đoản văn




Sóng thần, mộc bản Hokusai, Nhật Bản, 1829

CHIỀU TRONG TIẾNG SÓNG
Tôn Thất Tuệ

Những ngọn lá mì trên những thân cây gầy yếu nhởn nhơ với gió nhẹ trên đồi như kêu gọi những ngọn tre sà xuống mặt suối tràn đầy. Đàn vịt trời bỏ cánh nhẹ êm rong ruổi trên nước. Lau lách làm dáng soi bóng qua cái kính thủy vĩ đại không góc cạnh ấy. Những nét sơ phát nầy vẽ cho cô em cái tịch liêu của một góc trời thật xa vùng Saigon. Những buổi chiều như vậy đã cầm chân tôi, tuy chỉ phút chốc, khỏi cơn xoáy của kẻ lưu đày trên đất mẹ.
Cuộc đời lao lung thế ấy càng làm mình suy nghiệm về những gì tầm thường nhất như giọt sương đọng trên lá, tiếng chim buông thả như tiếng chiều tiễn ngày. Những đợt sóng suy tư cũng sinh động như những biến thái màu sắc trên khóm hoa bằng lăng tím dưới chân đồi.
Chỗ tôi ở sau ngày ra khỏi rừng tội đẹp lắm, đẹp trong thế tự tại của nó mà thôi. Một mái nhà tranh chễm chệ trên ngọn đồi bao quanh bởi một dòng suối với lũy tre gai chằng chịt tạo ra một thế giới u tịch. Tôi đến đấy vì thời cuộc để mỗi sáng khuya nghe tiếng xe bò lạch cạch xa xăm, tập quen sống với đống khoai mì, miệng câm như quên tiếng người.
Bên đồi kia có một ngôi chùa của các ni sư. Chùa lợp tranh, các nữ tu ngày ngày cuốc đất, lặn lội trong bùn. Mỗi chiều gió đưa kinh xuôi về hướng nhà tôi. Hôm ấy đang cùng dọn đống cỏ khô với tôi, bà xã tôi hỏi kinh gì. Hẳn nhiên đây không phải lần đầu tiên cô học trò năm xưa nghe thứ tiếng ấy; nhưng sao bây giờ mới hỏi. Thật ra tôi đã thấy cái gì là lạ vì tiếng kinh tụng có tính chất giao hưởng, phải chăng vì cộng với sự ba động của gió, của nhịp phách lau lách, với những cánh chim vỗ trên không.
Tôi không trả lời tuy biết đó là Kinh Bát Nhã. Tôi bảo hãy nghe như một thứ nhạc trong chiều. Hãy lắng nghe như những con vịt trời thưởng thức, như cỏ tranh đánh nhịp với chồi lau trắng mà ê a hát theo.
Ấy thế, tôi đã vẽ cho cô em một buổi chiều. Chiều ấy không ghi lại bằng những dấu của nghịch cảnh hay cái xao xuyến dật dờ. Chiều ấy có:
một lời kinh bay nhẹ buổi chiều êm
quên chữ nghĩa mà nghe nhạc hòa tan trong gió
như tiếng sóng đập vào trí tưởng
gọi linh hồn qua khỏi mộ chiêm bao.
• • • • • • • •
Phụ bản
MẶC KHẢI
Tôn Thất Tuệ

Tôi có cái chòi tranh bên suối
chằng chịt luống tre gai
khuất dấu hình hài
của những ai mới đến
chôn cuộc đời bên những vồng khoai.

Ven đôi bờ dòng nước
hai thế giới miệt mài
lủi thủi đứng bên nhau
lủi thủi đứng xa nhau
không đường qua lối lại
chằng chịt luống tre gai.

Tiếng gà gáy bên kia vọng lại
như tia sáng nhuốm màu mặc khải
vén rèm che để biết có người.
Tiếng gà gáy vùng xa tối lạnh
thêm cô liêu cho đất đá trân trơ.

Từ nơi kia có tiếng gà gọi lại
dấu chân đời bên những ngọn khoai
người nhẫn nhục đành quên tiếng nói,
gà gọi thay, gà nói tiếng người.-

 =====================================

Chợ Tết Huế xưa


Wednesday, July 2, 2025


Đêm mới sau Ngàn Một Đêm Ba Tư

Tôn Thất Tuệ


Dạ thưa, 1978 sau khi tốt nghiệp đại học Trảng Lớn, tôi về vùng quê quận Long Thành, Biên Hòa, còn may vợ tôi giữ chừng 1% cục nợ đèn sách là hai cái thùng giấy đựng sách dưới kẹt giường không bị tịch thu. Của quý thứ hai là một cái radio transistor nhỏ bằng cái phone tablette ngày nay chỉ khác là dày gần chừng 4 hay 5 lần, chỉ có hai chữ Việt là tắt mở, hình thái là cái hộp plastic. Có lẽ là những thứ thả ra ngoài Bắc, vì chỉ có làn sóng ngắn. Đó là cái radio tốt nhất của tôi, từ khi nghe radio đèn, chuyển qua transistor.

Buổi chiều mới dám nghe, đứng trước cửa bảo đảm không ai thấy. Mở ra mà nghe: "bi bị xi lận đân inh quợ quảng pú lện tài" thì biết đúng là BBC tiếng Việt sẽ tới ngay, vì chương trình nầy tiếp theo tiếng Tàu (BBC Luân Đôn Anh Quốc Quảng Bá Điện Đài). Tôi đã ngấy cái đài được ca tụng là trung thực nhất thế giới và được người Việt cho là nhanh nhất vì BBC thông báo cùng ngày tai nạn Cầu Thị Nghè, hội chợ trong Sở Thú do ông Diệm tổ chức.

Tiến bộ theo thời gian, 1975 BBC đã đi quá nhanh đã cho VC vào các tỉnh các ba ngày trước khi dép lốp thực sự bước chân vào vườn. Nhưng làm gì hơn là nghe BBC, cái móc nối duy nhất với thế giới từ chốn cô tịch nầy nơi tiếng gà thay tiếng người.

Không biết là để giúp thính giả hay hậu thuẩn chính sách kinh tế mới, BBC dành nhiều thì giờ trình bày cách trồng khoai lang, trồng sắn, ủ phân ... Tôi học chữ "phủ bồi" là dùng lá cây, rơm rạ bao quanh cây để giữ độ ẩm và tránh bốc hơi. Tôi đã nghe chưa xong một chương trình dài nhiều ngày. Lần đầu, xướng ngôn viên đọc một đoạn có nhiều danh từ như nhân quyền, dân chủ, và hỏi phải chăng là bản tuyên ngôn độc lập 1776 của Mỹ?

Ông tự trả lời không. Đó là câu mở đầu tuyên ngôn độc lập 2/9 của Hà Nội. 
[Sự thật bản tuyên ngôn mở đầu bằng câu trích của Mỹ, có nói rõ xuất xứ 1776. "Tất cả mọi người đều sinh ra bình đẳng. Tạo hóa cho họ những quyền không ai có thể xâm phạm được, trong những quyền sống, quyền được sống, quyền tự do và quyền mưu cầu hạnh phúc"
... all men are created equal, that they are endowed by their Creator with certain unalienable Rights, that among these are Life, Liberty and the pursuit of Happiness.-]


Nói vậy đài không nhắm ca ngợi Hà Nội như đã ủng hộ mở đường cho VC. Trái lại muốn nói nếu không có HK thì không có chuyện HCM xuất hiện. Đại tá Patty đã cho HCM một bản dịch, một bàn máy đánh chữ. Patty đứng sau HCM khi HCM tuyên đọc. Trên không, phóng pháo cơ HK bay lượn ủng hộ cuộc meeting.

Hồi ký của Landsdale cho biết ông đi từng ngõ ngách, gặp đại diện các phe phái, các làng đạo vận động ủng hộ HCM, nói rằng HCM sẽ chủ trương hòa hợp, ông đã giải tán đảng CS Đông Dương. Nhưng bên trong, Dean Acheson xác nhận chính ông đã điều khiển hoạt vụ nầy khi đứng đầu tình báo Mỹ ở ĐNA (Dean Acheson sau thế chiến là ngoại trưởng thứ 51 của Harry Truman).

BBC nói tiếp, HK đã chống lại HCM. HCM thực tiển, Mao Trạch Đông đã chiếm Hoa Lục, không nên theo bà con xa mà phải theo láng giềng gần; hơn nữa con người HCM một nửa Nga, một nửa Tàu. (Ca dao VN: bà nuôi cho uổng công bà, mai sau tui lớn tui tìm cha tui về).

Chủ định bài tập viết hôm nay là nói về Mỹ ném bom Một Răng (Iran, Ba Tư) nhưng chuyện làm quà quá xa lại chưa xong.

Số là lúc ấy 1979, BBC hăng tiết vịt, tường trình sôi nổi các cuộc bất ổn dân sự ở Iran. BBC như đang thổi phồng, thổi kèn thúc quân các cuộc biểu tình Phật Giáo chống ông Diệm. Thính giả nghe như Konemi đã đặt chân lên Tehéran. Lúc ấy BBC nói chi nghe nấy. Đài VOA sóng rất yếu, có lẽ Mỹ không tha thiết gì nữa trong phần tiếng Việt.

Nhưng tạm đủ cho thấy tình hình Iran giống như Saigon 1975. HK không còn ủng hộ chính phủ của vua Shah; chuẩn bị cho ông ra đi ngon lành an toàn như ông Thiệu ông Khiêm. Có một chính phủ đệm, lót đường cho êm như chính phủ Dương Văn Minh và những luận điệu làm êm tránh việc dân quân bị đặt vào chân tường. Chính phủ nầy cam kết Iran sẽ không chấp nhận thần quyền, hãy để yên cho Konemi trở về hoạt động trong một xã hội Iran đa dạng. Ông về đây chơi trò cạnh tranh, ông sẽ chỉ là một trong những kẻ chạy đua. Khối người chống giáo quyền rất lớn; hiến pháp quân chủ lập hiến 1921 đã mở đường Âu hóa và đa số dân chúng không thích thần quyền, họ sẽ chống Konemi chủ trương nghịch lại. Phải nói vậy vì chính phủ Iran đã mời Konemi về. Tòa đại sứ Mỹ sẵn sàng hậu thuẫn chế độ mới, sau khi đã từ chối giúp vua Shah phương tiện giữ trật tự.

Vua Shah ra đi ngày 16.01.1979 để chính quyền cho hội đồng nhiếp chánh và thủ tướng Sapour Barkhtiar. Barkhtiar đã mời Konemi về như Dương Văn Minh đã mời Mặt Trận vào để hòa giải hòa hợp dân tộc. Nhưng ông bị còng tay. Barkhtiar không hơn gì, ông chỉ tại chức 36 ngày khi người ông mời về tuyên bố chính phủ của ông bất hợp pháp. 10 ngày từ khi về nước đủ để cho Konemi lật đổ chính phủ quân chủ và chính quyền chuyển tiếp, chống Mỹ ra mặt, thiết lập một quốc gia Islam. Barkhtiar phải chạy trốn, xuống bờ biển tìm thuyền tẩu thoát. Đến Paris, ông bị hai hung thủ Iran giết tại tư gia. Dương Văn Minh bị còng tay nhưng hậu vận còn khá, không bị hạ sát như Barkhtiar.

Bề mặt, sự trợ giúp của HK trong lần Konemi trở về không rõ ràng như trường hợp HCM. Nhưng đó là một bài tính toán trên một địa bàn rộng hơn. Thế rồi Konemi cũng trở về gốc cội Islam Shia, chơi cho chú Sam xất bất xang bang, tiêu đời một Carter.

Mỹ dội bom Iran sau khi tính ngược bài toán cũng như Mỹ thả bom Hà Nội sau khi chấm dứt uyên ương Patty HCM. Lịch sử trở lại một cách tinh tế, không sao y bản chánh như vẫn có thể tìm những nét Mozart trong các concerto Beethoven.

Iran có nền văn hóa lâu đời của xứ Ba Tư và là nơi phát sinh đạo Zoroastre nhưng đến thế kỷ thứ 8 đã Hồi giáo hóa và từ thế kỷ 16 công nhận Islam Shia là quốc giáo. Yếu tố tôn giáo nầy vô cùng quan trọng trong thế cờ hiện nay.

Từ 1901, Anglo Persian Oil Compagny độc quyền bán và sản xuất dầu, đó là doanh vụ nhiều lợi nhuận nhất của Anh. 50 năm sau, 1951, thủ tướng Mohamad Mosaddegh chủ trương lấy lại các trữ lượng dầu và không để cho Iran lệ thuộc ngoại quốc; ông đã quốc hữu hóa công ty nầy. Thủ tướng Anh Churchill dự định cho đổ quân chiếm Iran nhưng không được HK ủng hộ, bèn tính chuyện đảo chánh. Mosaddegh biết nên đã đóng của tòa đại sứ Anh và yêu cầu mọi nhân viên Anh về nước.

Nov 1952 Eisenhower được bầu làm TT thay Harry Truman. Ngày đầu tiên tại WH, vị TT thứ 34 nầy đã ra lệnh ngoại trưởng Foster Dulles và người em Allen Dulles, giám đốc CIA, thông tri chính phủ Anh rằng HK muốn hạ bệ Mosaddegh. Lý do, quốc gia nào không quyết liệt nhất tâm theo Mỹ đều là kẻ thù của Mỹ; Mosaddegh là người chủ trương quốc gia. Iran không chóng thì chầy sẽ trở thành Trung Cộng thứ hai trong bàn tay của Liên Sô; Iran có tài nguyên vô giới hạn, có biên giới dài chung với Liên Sô.

Aug 15 1953, quân đội đảo chánh với sự hổ trợ của Anh Mỹ và tăng lữ Hồi Giáo Shia. Vua Shah chỉ định tướng Zahedi làm thủ tướng. Sau đó vua Shah đã tự giải thoát khỏi chức vụ tượng trưng theo hiến pháp để trở thành một nhà cai trị độc đoán nhưng chủ trương canh tân.

Anh Quốc có dính máu ăn phần nhưng miếng bánh lớn nhất dành cho HK. Sự xuất hiện của nhà cải cách độc đoán Shah cũng là khởi nguyên ảnh hưởng quyết định của HK. Vua Shah cần lực lượng công an Savak. HK bèn huấn luyện và trang bị cho ngài xài.

Tăng lữ Hồi Giáo coi bộ thiệt thòi hơn Anh Quốc tuy đã ra công hãn mã giúp hạ bệ Mosaddegh. Hồi giáo tiếp tục bị thanh trừng bởi công an Savak khi chống các cải cách của nhà vua như hủy bỏ khăn bao đầu, che mặt, cho phép đàn bà mặc quần tây như đàn ông vv... Nhà vua đã bỏ giáo luật Shia và dùng luật pháp Tây Phương.
Quân chủ của Iran tân thời (modern Iran) một mặt khai phóng xã hội khỏi giáo luật Shia quá khích, một mặt gây những mâu thuẩn xã hội. Phía chống đối trộn lẫn những trào lưu quá khích và tôn giáo. Cả hai thế lực trong và ngoài chính quyền cấu xé nhau.
Tuy vậy, cốt cậu Iran mà hồn cô HK đưa đến một xã hội phân hóa. Chính phủ Carter đã nhận thấy rằng công cụ mật vụ mà HK đã huấn luyện và trang bị không làm gì ngoài tra tấn bắt bớ vi phạm nhân quyền. Không rõ những tố cáo của Washington là thực lòng hay vì cung nữ Một Răng đã về già rụng hết răng.
Lực lượng chống đối gồm phần chính là khối Hồi giáo Shia. Hệ phái nầy xây dựng vị trí ảnh hưởng của mình từ cuối thế kỷ 19 khi thành công cầm đầu phản đối nhà vua cho một hãng thuốc lá của Anh buôn bán độc quyền trong 50 năm. Quyết định nầy đã sẽ đập nồi cơm của 200 ngàn nông dân trồng thuốc và mấy chục ngàn người sống nhờ mua bán thuốc lá.
Nay nếu cần ai thay thế cho triều vua Shah thì không còn ai hơn là tăng lữ Shia. Hơn nữa lý thuyết của nhóm nầy là chống cộng sản. HK đã quá mỏi mệt với VN đành thỏa hiệp rút lui và muốn Iran gánh bớt vì Iran chung biên giới dài với Nga sô và có thể từ đấy mà tuyên truyền xâm nhập các cộng hòa xô viết muslim.


Có lẽ thâm sâu hơn nữa chỉ có Iran mới lãnh đạo được khối Shia, đối lực với khối muslim Sunny. Phải nuôi dưỡng khối nầy, chứ để Âu hóa Iran thì còn ai trị được Hồi giáo. Sunny và Shia trị nhau "rất đẹp", không đội trời chung. (Hiện tại, chính quyền Sunny mới ở Syria đang diệt chủng Shia. Tin chính xác, các nước Sunny ủng hộ Trump oanh tạc Iran trong tháng này).
Tòa đại sứ Mỹ ở Téheran đã thi hành chỉ thị của White House, rút bỏ viện trợ mọi thứ dành cho Iran không khác Mỹ đã không viện trợ cho VNCH khi thấy không cần thiết, chứ không phải do yêu cầu của Thích Trí Quang, của luật sư Trần Văn Tuyên. Iran không chống Nga, trái lại là giúp Nga và được Nga giúp lại. Iran không làm gì để cho Liên Sô giải thể.
Nếu chúng ta chưa quán triệt 100% ý nghĩa ván cờ VN 1975, chúng ta cũng sẽ khó lòng hiểu được đầy đủ sự sắp xếp cho Konemi trở về thực hiện điều gọi là cách mạng Islam. Đấy là sự cẩn trọng của người viết những dòng nầy.
Xin cảm ta quý vị và cầu chúc an lành. 





Thursday, June 19, 2025

Alberta tb 51 Hoa Kỳ?


Alberta, tiểu bang 51 của HK?

The Conversation June 4, 2025 * Stewart Prest


Thủ Tướng Alberta, Danielle Smith đang dùng cảm tính về chủ quyền để lấy phần lợi cho tỉnh nhà. Trong thư gởi thủ tướng Canada trước ngày họp các thủ lãnh địa phương, bà nói rõ: Nếu chính phủ trung ương không làm được đường dẫn dầu phụ để trợ giúp ngành dầu hỏa của Alberta thì điều đó sẽ khiến dân chúng Alberta có ý nghĩ không tốt về điều gọi là sự tha thiết dấn thân xây dựng đoàn kết quốc gia của chính phủ Ottawa. Ngôn tự nầy đưa đến câu hỏi: Chuyện gì sẽ xẩy ra nếu Alberta bỏ phiếu ly khai?
Trước khi vào đề, hãy nhớ đến hai sự kiện lịch sử là trưng cầu dân ý về chủ quyền Québec năm 1995 và cuộc bỏ phiếu Brexit ở Anh năm 2016. Hai thí dụ nầy đưa đến nhận định tiên khởi: trong trường hợp phiếu thuận đòi chủ quyền riêng, tương lai của Alberta sẽ được thương thảo để đi bước đầu tiên đầy đau thương và vô định.

 hằng vạn người tụ tập ở Montréal trước ngày trưng câu dân ý
Chủ quyền có nghĩa uy quyền chính phủ độc lập, gồm độc quyền sử dụng công lực đối với dân chúng trên một lãnh thổ. 
Nhóm chủ trương ly khai lập luận rằng một Alberta độc lập sẽ dựa vào quốc tế công pháp để có thể ăn thông với biển xuyên qua lãnh thổ Canada, không một quốc gia nào được quyền bao vây (to lanlock) một quốc gia khác. Bà Smith đã nói rõ như vậy khi cam kết sẽ tổ chức trưng cầu dân ý nếu đủ chữ ký đề nghị. Nhưng thực tế, quốc tế công pháp khó áp dụng, không ai ép được ai.

Khi tách khỏi Canada, Alberta sẽ mất hết các quyền và các sự bảo vệ qui định trong hiến pháp, được thi hành theo các định chế và tòa án. Muốn có chi thêm, phải thương lượng, mặc cả.
Du ký hành trình đòi độc lập của Québec đã giúp chiếu rọi các cuộc ly khai trong tiềm năng và cho biết các khả thể sau ngày trưng cầu dân ý chấp thuận.
Ngay sau cuộc trưng cầu dân ý 1995, - kết quả hụt, phe ở thắng phe đi với số phiếu ít ỏi - thủ tướng Jean Chretien (đảng Tự Do) đã đưa ra các biện pháp đáp ứng nhu cầu thời sự mới.

Kết hoạch A gồm những hành động giải quyết những điều Québec ta thán, gồm việc tạo thêm đường ống dẫn dầu phụ trội.
Kế hoạch B liên quan pháp lý. Chính phủ yêu cầu Tối Cao Pháp Viện Canada giải thích rõ ràng minh bạch tính chất pháp lý của chủ quyền và sau đó đã ban hành đạo luật xác minh Clarity Act. Từ nay, quan niệm chính thống sẽ là: mọi cố gắng ly khai sẽ phải được xúc tiến khởi đầu bằng một đa số rõ rệt trên một vấn đề rõ rệt.
Tuyên bố chủ quyền độc lập của tỉnh chấm dứt tức thời quyền công dân Canada của trú dân trong tỉnh ly khai. Tỉnh ly khai sẽ phải thương thảo "chia của" và trách nhiệm hoàn trái, thay đổi biên giới, quyền hạng, quyền lợi và lãnh thổ của dân nguyên thủy và các bảo đảm dành cho dân thiểu số.
Nay nếu ly khai, Alberta sẽ đưa ra bàn hội nghị những điều trên đây.

Brexit cho thấy một diễn trình éo le nhọc nhằn. Sau khi bỏ phiếu rời khối Âu Châu EU, Anh Quốc tiếp tục kẹt chân trong các cuộc thương thuyết chưa xong cho đến ngày nay. Các quyền về chính trị, kinh tế và mậu dịch, kể cả biên giới giữa Nam Bắc Ái Nhĩ Lan, được tái lập sau các cuộc thương lượng phức tạp. Anh Quốc hiện vẫn phải trả tiền một số dịch vụ giới hạn mà EU cung cấp.
Khi thương thuyết với EU, Anh Quốc đã là một quốc gia có chủ quyền từ lâu mà khốn đốn như vậy. Đàng nầy Alberta mới ra ràng thiếu mất lợi thế sẽ rất khó điều đình với các lâng quốc.
Một khi độc lập, Alberta sẽ là một quốc gia xuất cảng dầu bị đất bao kín (landlocked). Alberta sẽ phải thương thuyết với Canada và HK đến tận những chi tiết nhỏ.
Alberta phải điều đình về số phận của các dân tộc thiểu số sống bên lề, dân tộc nguyên thủy. Người nguyên thủy cho biết không thích ly khai và cố giữ những quyền được Canada công nhận xưa nay.
Nếu Canada là một xứ chia cắt được thì Alberta cũng có thể bị chia cắt. Cộng hòa mới không đương nhiên có quyền lãnh thổ ở vùng người nguyên gốc đang sống hay trở thành người ký kết những thỏa thuận về đất cát.
Khi biên giới được phân định, quốc gia mới nầy với 4,5 triệu dân, cần sự giúp đỡ của hai người hàng xóm Canada có 35 triệu và HK có 350 triệu dân; đồng minh trội yếu sẽ là nước nào? Không lấy gì bảo đảm những chuyện sau đây: gia nhập Liên Hiệp Quốc, tiền lưu hành, hối suất, quốc phòng, an ninh biên giới, mậu dịch và đầu tư liên quốc.
Sử dụng các hải cảng hay cửa khẩu thuộc quyền chuyên biệt của Canada và quyền lợi của Canada ưu tiên trong mọi giải pháp. Alberta lập ống dẫn dầu xuyên qua Canada sẽ khó hơn mượn đất Mỹ.


cờ Canada ở thị xã High Water, Alberta.
Dĩ nhiên cộng hòa Alberta hoàn toàn tự do dính líu mật thiết với cộng hòa anh em phía nam. Trump đã nói rõ Canada sẽ không bị thuế quan nếu gia nhập liên bang Mỹ. Việc dễ nhất cho Alberta là thành một phần lãnh thổ của USA, có quyền đại diện giới hạn như tiểu bang thứ 51 hoặc thành một Puerto Rico phía Bắc hay một Alaska phía Nam (Alaska thành tiểu bang 49 năm 1959).

Tổng lược đơn giản, nếu Alberta bỏ phiếu rời Canada, mọi việc Alberta phải tự lo thân mình; bước đầu rất khó khăn và vô định.


========================================

thiếu nữ Saigon xưa





Monday, June 16, 2025

ngang Mỹ Sơn, Lâm Hảo Dũng

Thánh địa Mỹ Sơn, Duy Xuyên, Quảng Nam


MỘT TỐI, TÔI VỀ NGANG MỸ SƠN
Lâm Hảo Dũng

Một tối tôi về ngang Mỹ Sơn
Thấy em Chiêm nữ khóc trong sương
Áo hoa thoang thoảng mùi tang chế
Bên góc thành xưa, tượng tháp buồn.

Đâu tiếng quân reo mùa biển động
Khí hùng như muốn xé trời xanh
Đâu lũ voi già đi rợp bóng
Quật rừng khinh bạc xuống phương Nam.

Ai biết sầu chôn những gái Hời
Bên kia Trà Kiệu nắng phai rồi
Xa trong bóng núi sương mờ đục
Ánh lửa mơ hồ ma diễu chơi.

Tu viện không che hết oán hờn
Nghìn sau trong lớp bụi điêu tàn
Còn vương bao vạn hồn u uất
Bao gái Chiêm ngồi ôm áo tang./-



Friday, June 13, 2025



Lost Angeles?
Tôn Thất Tuệ

Bên ngoài cái ổ chuột nầy, lá đã rụng; loại lá còn xanh một nửa, thế mới biết đã giữa năm, cũng như hoa kim châm đã nở vàng dọc theo hương lộ trước nhà. Sắp bước vào tháng bảy, July, Juillet, tháng mừng chiến thắng của Mỹ, Canada và Pháp. Thời gian xóa ba niềm yêu thương. Tính theo kiểu VN và tử vi, xuân bắt đầu nguyên đáng thì Automne đã vào gần tới, đem theo thu cúc trong trời thu đạm. Je vais vous dire ce que me rappellent tous les ans le ciel agité de l'automne, les premiers  dîners à là lampe et les feuilles qui jaunissent dans les arbres qui frissonnent. (Anatole France).

Câu chuyện thu mới sắp sang mùa bắt đầu với bức tranh của Rockwell vẽ một bé gái học trò da đen (Ruby Bridges) năm 1960 được FBI hộ tống đi học ở New Orleans khi Mỹ bỏ phân chủng trong giáo dục (desegration education). Chỉ để dẫn đến câu chuyện đi học cần được giải quyết bằng quân sự ở một nơi gần bối cảnh của bức tranh.

Ngày May 17 1954, Tối Cao Pháp Viện, trong một phán quyết, ghi rõ rằng các trường học phân chủng trái ngược hoàn toàn với nguyên lý bình đẳng. Các học khu Arkansas bắt đầu kế hoạch giáo dục hợp chủng từ 1957. Do đó, chín học sinh da đen đã ghi danh vào Central High School ở Little Rock. Nhưng ngày khai giảng, thống đốc Orval Faubus đã ra lệnh Bảo An bao vây trường không cho các em vào học. Tổng thống Eisenhower làm hai việc một lúc. Thứ nhất, liên bang hóa (federalize) Bảo An Arkansas, nghĩa là đặt dưới quyền điều động của chính phủ trung ương, truất quyền chỉ huy của Faubus. Thứ hai, đưa Sư Đoàn Nhảy Dù 101 đến Little Rock bảo vệ an toàn của 9 học trò nầy và thi hành phán quyết của tòa. Một khi đã được liên bang hóa, lực lượng Bảo An không khác gì lính chính quy, và thuộc quyền chỉ huy của Bộ Quốc Phòng. Tiền lệ nầy có từ nghị định của Eisenhower trong vụ Arkansas nầy.

Faubus than phiền với Eisenhower ông bị dọa bị bắt vào tù nhưng được trả lời rằng vấn đề không đặt ra, miễn là Arkansas thi hành luật của quốc gia. Faubus không đủ sức vận động nổi loạn, chịu tuân thủ nhưng cuối năm học ông đóng cửa trường nầy.

tướng Graham (trái) và thống đốc Wallace

Nay lại có thêm một ông vua nhỏ khác cũng trong vùng Deep South. Ngày June 11, 1963, để chứng tỏ sẽ thi hành lời hứa tranh cử (phân chủng hôm nay, phân chủng ngày mai, phân chủng vĩnh viễn), George Wallace, thống đốc Alabama, đứng trước đại giảng đường của University of Alabama không cho hai sinh viên da đen vào học (Vivian Malone Jones và James Hood). Thứ trưởng tư pháp Nikolas Katzenbach không thể điều đình và trình sự việc với TT Kennedy.

Kennedy bèn ký pháp lệnh đã soạn sẵn, liên bang hóa Bảo An Alabama, cho phép bộ trưởng quốc phòng dùng quân đội chính quy và điều động Bảo An như các đơn vị chính quy để giải quyết khủng hoãng nầy. Pháp lệnh dựa vào tinh thần luật chống phản loạn (Insurrection Law 1807). Chỉ trong vòng 4 giờ sau, tướng Henry Graham, sau khi kính cẩn chào theo quân cách, yêu cầu Wallace đứng qua một bên cho hai sinh viên da đen vào học. Wallace tuân thủ để không bị còng tay.

Pháp lệnh 11111 nầy của Kennedy củng cố tiền lệ dùng quân chính quy trong nội địa đã khơi mào trong pháp lệnh của Eisenhower nói trên. Cho phép bộ trưởng quốc phòng điều động Quân Lực HK nếu cần. Cho phép Bộ QP chuyển (các đơn vị trừ bị) qua hiện dịch, cho phép đưa Bảo An vào quy chế hiện dịch trong thời hạn không ấn định cho đến khi có lệnh mới. 

So với những bạo động như đốt xe đốt cờ Mỹ, phất cờ nước ngoài, phá nhà hôi của (phải ra lệnh giới nghiêm) hiện nay ở L.A. hai vụ Arkansas và Alabama không có nghĩa lý gì. Dĩ nhiên hai nơi đều có khả thể xung đột chủng tộc, phá rối trị an.

Federalize là thẩm quyền chuyên biệt (discretion) của TT, tuy có thể kiện tụng. California đã xin tòa hủy quyết định liên bang hóa, tòa chấp thuận nhưng tòa trên sau mấy giờ đã không cho thi hành. Nếu đưa lên nữa, thì có tiềm năng Trump không thối lui vì TCPV có khuynh hướng cho liên bang nhiều quyền hơn. Vã lại, cái khôn ngoan thường tình và tiền lệ, mấy ông bà tòa luôn muốn đùn chuyện an ninh cho TT, nhỡ chuyện không hay thì khó nói trách nhiệm về đâu.

Tại bản chất thực sự, huy động 700 TQLC và liên bang hóa đều như nhau. BQP sử dụng những lực lượng ấy trên căn bản hiện dịch (active basis). Ông Newsom bất bình là điều tự nhiên, ai vui chi khi mất đi quyền hạn trong tay. Quyền hạn và vai trò chủ động là một là một lẽ sống như trong phim Lashomon / Outrage, tướng cướp muốn cho oai đã nói láo đã giết người đàn bà, huống chi cái quyền có ghi trong hiến pháp. Một miếng giữa làng bằng một sàng trong bếp. Hai người cùng thích làm một chuyện không bao giờ mến nhau; trong gia đình mà còn kèn cựa ai lạy ông bà trước, ai lạy sau, nhân khi kỵ.

Phải nói thêm để hiểu tâm trạng của ông Newsom. Ở trường hành chánh, trong giờ công pháp, GS Nguyễn Độ giảng sự vượt quyền từ trên xuống, tuy thông thường vượt quyền là dưới lên trên, ông xã qua mặt ông quận ông tỉnh. Quan niệm thông thường: có quyền làm việc to thì có quyền làm việc nhỏ. Qui peut le plus peut le moins. Nhưng hành chánh dân chủ không vậy. Tổng thống Mỹ muốn xây cái hàng rào phải xin phép city. TT không có quyền cấp phép làm nhà. Nếu làm như vậy là vi quyền từ trên xuống dưới. Theo dân chủ, cái hộc đựng cam thảo thì đựng cam thảo, không đựng thục địa. Anh làm tổng thống là việc của anh; điều động National Guard là của tui.

Newsom chỉ trích Trump không chuẩn bị chỗ ăn chỗ ngủ cho lực lượng bảo an. Nhưng cứu nhơn như cứu hỏa, chuẩn bị đến bao giờ. National Guard lo an ninh lễ nhậm chức của Biden 2020 ngủ bờ ngủ bụi thì sao.

Hai lần can thiệp bằng quân sự của Eisenhower và Kennedy không gặp sự ngăn chận của ngành tư pháp; cũng vậy 1970, Nixon đã dùng lực lượng trừ bị và Bảo An đi phát thơ cho 30 thị trấn khi nhân viên bưu chính đình công. Kỳ thật lần nầy tòa cũng đáng lẽ không nói chi nếu Newsom không kiện.

Quan niệm insurrection trong đạo luật 1807 không rõ ràng, và quá rộng rãi. Không thi hành một điều luật của liên bang đã là insurrection như Kennedy đã nại ra khi Wallace không cho hai sinh viên da đen vào trường, trái với lệnh cấm phân chủng theo quyết nghị của TCPV.

Nhìn theo xã hội học và chính trị

Tôi quên không giữ lại bài bình luận của một người da đen thuộc đảng CH. Ông nói L.A. là 'home town', vì sinh ở Compton thị xã nhỏ trong Greater L.A. Ông vui mừng khi Trump trục xuất người hispanic để trả L.A. cho người da đen. Tình cờ trong dịp, nầy tôi cũng đọc một bài báo nói không thấy người da đen trong những nơi lộn xộn hiện nay.

Các city lớn thường có những thị trưởng "cha già". Với L.A. là Tom Bradley, ở tại ngôi vị 20 năm (1973-1993) cai trị một một vùng rộng lớn mà đa số dân cư cùng màu da, nhưng là một cộng đồng cho thấy là hổn tạp qua lần đốt phá khu Watt 1992 sau vụ Rodney King. Tiếp sau ông có đến 4 vị hispanic trước khi qua tay bà da màu Bass hiện nay. Có thể LA đã chuyển qua hispanic từ lâu nhưng trầm trọng hơn với việc mở cửa tự do của Biden 4 năm trước. Bài bình luận vừa nêu không nói gì thêm. Tuy nhiên giới quan sát đoán sự bất bình khi thấy trong 4 năm qua gia đình hispanic có lợi tức gia tăng 34% trong khi gia đình người gia đen tỷ lệ nầy là 14%.

Khi L.A. là một issue bầu cử, không nên quên những gia đình gia da màu nầy. Tựu trung bề sâu (bottom line) của thời sự là chuyện bầu cử nhắm đến White House và thống đốc tiểu bang của đảng DC và cụ thể là của ông Newsom và bà Harris.

Một cựu cộng tác viên của Trump đã bỏ Trump tiên đoán Newsom sẽ thành công trong cuộc thư hùng hiện nay với Trump để thành Mr 48. Tôi thì thuộc dân cờ bạc luôn tin ở nhóm cá cuộc. Khi giáo hoàng Francis chết, kỹ nghệ betting đã đưa hồng y Parolin ra kế vị với 29% cao nhất. Vài giờ sau khi Trump đùa và mong có một người Mỹ làm GH, giới cá cuộc đã đưa tên hồng y Prevost (sau thành Leo 14) với tỷ số hy vọng 69% và đưa Parolin xuống 8%. Mặc dù tòa phán quyết Trump trả Bào An lại cho tiểu bang, Newsom không được dân cờ bạc cho thêm tỷ số; ông vẫn giữ tỷ số 12% được đảng DC cho làm đại diện và 6% cơ hội thành tổng thống với Vance 46%.

Nhưng ứng viên tổng thống gốc Ấn thuộc đảng CH, Ramasvamy đang muốn làm thống đốc Ohio, nói rằng giấc mơ của Newsom thành mây khói như Wallace muốn ăn thua với trung ương của Kennedy để làm chủ Bạch Cung nhưng trái lại Wallace từ thua đến thua.

Dân biểu DC hàng đầu Booker, người da đen chỉ ủng hộ Newsom lấy lệ, không nhiệt tình như bà da trắng Pelosi. Nancy Pelosi đang bị một cuốn sách tố cáo phản bội Biden đã vui sướng trong sự vui sướng của người Mễ chống với chính sách nhập cư của Trump, bà nói họ đã thành công và đang ăn mừng điều bà gọi là exuberance. Thậy vậy, exuberance, sướng từ trong ruột sướng ra, là phất cờ Mễ đốt cờ Mỹ.

Bà Harris đang bấm độn, càn khôn ly tốn ... nên nhắm White House hay Sacramento, hình như đang ra quẻ "thủy khảm" như em đến thăm anh chiều mưa gió và che mất đường về. Mưa gió bão bùng, thủy khảm, chính là Newsom. Bà chỉ để trong hộp nhắn voice message: "I support you" để cho Newsom có thì giờ chơi ván bài năm ăn năm thua, nói tô lô phôn quấy rầy.

Bà Harris cũng nói người Mễ biểu tình ôn hòa, tuy sự thật không đúng vậy; dĩ nhiên không rùng rợn như người da đen đốt phá LA năm 1992 sau khi tòa tha bỗng những cảnh sát hành hung Rodney King. Nhưng luận điệu ôn hòa của các nhân vật tiêu biểu của đảng Dân Chủ như Hillary Clitnon đã bị lật ngược bởi quyết định của thị trưởng LA bà Bass tuyên bố giới nghiêm, sau khi trong một đêm 23 thương nghiệp bị phá cướp của. Bass đã giảm thiểu mức trầm trọng khi nói khu giới nghiêm chỉ một dặm vuông so với diện tích 502 dặm vuông của LA. Khu vực Watt bị đốt 1992 tuy lớn hơn khu giới nghiêm nầy, vẫn rất nhỏ so với Greater LA, đủ làm cho LA thân tàn ma dại. 

Rối loạn hiện nay ở LA không bột phát (spontaneous) mà có chuẩn bị. Bằng chứng rõ nhất là các mặt nạ mới toanh được chở từng xe đến hiện trường; mặt nạ mới còn nguyên trong thùng giấy. Một chiếc trị giá 60 dollar, dùng để bảo vệ thợ thuyền như cưa, hàn v.v...Một xe tải trung bình chở bao nhiêu cái, nhân cho 60 sẽ là bao nhiêu xìn?

Một công ty chuyên cung cấp người biểu tình đã từ chối đề nghị hợp tác với biểu tình chống ICE với giá rất cao. Ủy Ban điều tra Hạ Viện cho biết một tổ chức ngoài chính phủ (NGO) đã thúc dục phản đối ICE công khai và đã giúp người bất hợp pháp tránh né các lùng soát của ICE. Tổ chức nầy đã biếu ông Newsom 500 ngàn vào quỹ tranh cử, đồng thời được chính quyền trung ương và địa phương tài trợ 34 triệu, gồm bốn lần chính phủ Biden cho, mỗi lần 750 ngàn.

Hispanic không phải là một khối duy nhất. Người đến trước đã thành đạt không muốn các đợt mới đến cạnh tranh cũng như người Bắc vô Nam từ thập niên 1930 không cảm tình với người Bắc di cư 54. Nếu đảng DC bất cứ giá nào đeo theo người Mễ, họ sẽ mất số vốn cơ hữu là người da đen.

Tạo nên bất ổn không khéo thành phù thủy không điều khiển âm binh. Rất may, HK đã chận hay không có lớp người tiếng Pháp gọi là casseur. Bọn nầy đã làm cho các cuộc biểu tình ở Pháp mất chính nghĩa như hôi của ở khu sang trọng Élysée. Bất ổn sẽ đẩy mạnh trào lưu rời California đi Texas. Đến độ một tờ báo nói California đã bầu cho Trump, có nghĩa người ở đây qua tiểu bang khác bỏ phiểu theo đảng CH.

Việc liên bang hóa lực lượng an ninh không nghĩa Trump đã bỏ chủ trương nâng quyền hạng của tiểu bang. Tuy là một người thành phố từ khi lọt lòng mẹ và luôn giàu có, Trump là con cưng của các tiểu bang nông nghiệp; nhờ hệ thống electoral vote, các tiểu bang nhỏ nầy đã giúp Trump thành công. Trump chủ trương để các tiểu bang giải quyết những vấn đề lớn như phá thai, health care. Trump chia sẻ luận thuyết cho rằng các city không có thẩm quyền làm luật và để cho khuynh hướng cấp tiến (woke) làm mưa làm gió. Quyền ấy thuộc tiểu bang. Có lẽ Trump và tiểu bang không thành công vì các city lớn mạnh quyết định nhiều vấn đề môi sinh như cấm dùng shopping bag bằng nylon, luật xây cất và luật phân vùng (zoning). Các tiểu bang nhỏ thường bảo thủ như Trump về các vấn đề giới tính, hôn nhân...

Newsom đã ăn thua đủ với Trump trong vụ thần hỏa quét qua LA rồi cũng phải xúy xóa vì cáo già giữ túi tiền. Bà Bass vui say ánh sáng quốc tế khi nhà bị đốt, vòi rồng không nước, có kiến nghị giải nhiệm. Nay bà xuất hiện làm người bảo vệ kẻ cô thế, người anh em xứ Mễ, duy trì LA là nơi dung chứa kẻ sa cơ, tha phương cầu thực. Nhưng đối giá bà và ông Newsom phải trả, LA đã thành một nơi dung chứa kẻ bất thiện, tội ác, ma túy.

California đã có những thống đốc danh tiếng như Brown, tu thiền làm rạng danh đảng Dân Chủ. Đã có Reagan CH tài tình trong vai thống đốc, sau đó đã khôi phục một nước Mỹ èo ọp nhận từ tay DC Carter. Và nhiều vị khả kính khác. Họ không để cho tiểu bang vàng (The Golden State) chui vào xó nhỏ sơn xanh (bleu) hay sơn đỏ (red). California có đại học danh tiếng Stanford đã giúp Trung Cộng có một software đủ sức nhận diện người ở cách xa, lẫn trong đám đông và có đeo mặt nạ, giúp Bác Kinh bắt người Uyghur ở Tân Cương, có một triệu người trong tù. California có những đại diện dân cử suốt đời như TNS Diane Feinstein, là con nuôi của Giang Trạch Dân, thành ủy Thượng Hải và tiền nhiệm của Tập Cận Bình. 

Không rõ các nhân vật sừng sỏ như Newsom, Pelosi, Harris có học lịch sử hay không. Chân lý không ở đầu mút nầy hay đầu mút kia mà ở đâu đó giữa chừng. Newsom bực bội đấu trí với Trump là chuyện dễ hiểu, nhưng khó hiểu là ông thống đốc không bao giờ nói đến những kẻ phất cờ nước ngoài đốt cờ Mỹ, không hiểu tại sao Nancy Pelosi hưởng chung cái exuberance của người hispanic đốt xe và vandalize thành phố LA. Có cần ghi những điều nầy vào lịch sử tiểu bang vàng hay không? Rồi ra, vì cấu xe nau, biết đâu Los Angeles sẽ thành Lost Angeles, thêm một chữ tê, tình - tiền - tù.- 

¶ SEC. 2. In furtherance of the authorization and direction contained in section 1 hereof, the Secretary of Defense is authorized to use such of the Armed Forces of the United States as he may deem necessary.

SEC. 3. I hereby authorize and direct the Secretary of Defense to call into the active military service of the United States, as he may deem appropriate to carry out the purposes of this order, any or all of the units of the Army National Guard and of the Air National Guard of the State of Alabama to serve in the active military service of the United States for an indefinite period and until relieved by appropriate orders. In carrying out the provisions of section 1, the Secretary of Defense is authorized to use the units, and members thereof, called into the active military service of the United States pursuant to this section.


Sunday, June 8, 2025

Harvard và Trung Cộng

      ngoài cùng bên trái Winnie Yip, GS Harvard đồng chủ tịch khóa huấn luyện Côn Minh

Harvard và Trung Cộng
Harvard’s China Ties Become New Front in Battle With Trump 
Wall Street Journal Jun 8. 2025

Trong mấy tuần qua, Cộng Hòa âm ỉ mang mối bực tức đại học Harvard cấu kết sâu đậm với Trung Cộng. Nhưng nay ngọn lửa được khơi lớn khi biết rõ thêm về một khóa huấn luyện tổ chức tại thị trấn Côn Minh, Hoa Lục.
Một trong những vị đồng chủ tịch ban hướng dẫn khóa học là một giáo sư Harvard. Khóa huấn luyện tài trợ y tế nầy dành cho mấy chục nhân viên cán bộ văn phòng cấp tỉnh. Trong số học viên, ít nhất có đại diện của Tân Cương Binh Đoàn, một tổ chức rộng lớn bán quân sự thuộc đảng CS Trung Cộng ở miền Viễn Tây đảm trách hành chánh dân sự, quản lý các bệnh viện.
Năm 2020, chính phủ HK đã ra lệnh cấm vận đối với tổ hợp Tân Cương về tội kỳ thị tôn giáo và chủng tộc chống người Uyghurs và các sắc dân thiểu số Muslim và cấm công dân Mỹ cung cấp tài chánh, hiện vật hay dịch vụ. Tuần qua, trong lệnh cấm ghi danh sinh viên ngoại quốc, chính phủ Trump nêu một trong vô số ví dụ, khóa huấn luyện nhân viên bán quân sự của đảng CS Tàu nói trên.
Giới bất thân thiện cho rằng Harvard là hình ảnh rõ ràng nhất mô tả các trường hàng đầu của Mỹ lệ thuộc Bắc Kinh, dựa vào Bắc Kinh như một vú sữa và đáp ơn bằng cách giúp cho kẻ thống trị, là đảng CS Trung Cộng, thách thức và đấu trị Hoa Kỳ.
Tổ chức bảo thủ Heritage Foundation khuyến cáo chính phủ thâu hồi các quy chế tối hảo tài trợ của bất cứ đại học nào nhận tiền của đảng CS Trung Cộng.
Tàu chiếm 23% tổng số sinh viên ngoại quốc ở Harvard. Tài liệu Bộ Giáo Dục cho biết trong mấy chục năm qua, tư nhân và công ty Tàu Cộng là nguồn tài trợ số 2, chỉ đứng sau Anh Quốc. Tổng gộp hai năm 2023 và 2024, Harvard đã nhận từ Tàu và Hongkong 55,6 triệu tiền biếu và 13,5 triệu theo các khế ước hợp tác.
Tân Cương Binh Đoàn, 新疆兵团 hay Binh Đoàn là tên rút ngắn của Tân Cương Sinh Sản Kiến Thiết Binh Đoàn 新疆生产建设兵团; (Xinjiang Production and Construction Corps) là công cụ chính yếu của bàn tay sắt Trung Cộng cai trị Tân Cương.


Có quá nhiều bằng cớ hiển nhiên, hoạt động bán quân sự của Binh Đoàn đã đắc lực giúp Bắc Kinh tiêu diệt người Uyghurs, giam cầm một triệu dân. Năm 2020 Bộ Ngân Khố HK đã cấm vận trừng phạt tổ chức nầy vì vi phạm nhân quyền.
 
Binh Đoàn đảm trách hệ thống hành chánh rộng lớn, cung cấp dịch vụ xã hội cho thường dân như quản trị các bệnh viện, chăm sóc sức khỏe; do đó Binh Đoàn có người tham dự khóa huấn luyện y tế Côn Minh, được đồng chủ trì hướng dẫn bởi nữ giáo sư Winnie Yip thuộc phân khoa y tế công cộng của Harvard.
White House đã dựa vào phát giác của một ủy ban hạ viện. Chủ tịch ủy ban này, dân biểu Moolenaar đã gởi thư đến viện trưởng Harvard yêu cầu giải thích các hoạt động nguy hại nền an ninh quốc gia và việc diệt chủng ở Tân Cương. Bức thư trách cứ nhiều giáo sư Harvard đã cùng các cộng sự viên của đảng CS Tàu nghiên cứu ghép các bộ phận cơ thể nhưng thực sự là những lần bị ép buộc cho cơ phận thân thể của tù nhân. Chuyện nầy Pháp Luân Công đang lớn tiếng chỉ trích.
Dân biểu Moolenaar nêu ra các cuộc nghiên cứu đáng nghi ngờ. Trong đó có vụ ghép tim chuột mà một trong những người nghiên cứu là nhân viên hàng đầu của một bệnh viện ở Hoa Bắc. Harvard đính chính người nầy gia nhập một nhà thương của Tàu sau khi cuộc thí nghiệm đã hoàn tất.
Harvard cho biết từ 2019, hằng năm Binh Đoàn gởi người đến dự lớp tu nghiệp do trường tổ chức. Riêng về khóa 2023, Harvard đưa ra bức hình chủ tọa đoàn bị xóa tên. Các dân biểu tự hỏi phải chăng Harvard muốn dấu tên một giáo sư của trường, Winnie Yip.


===========================================================

bến xe Ninh Hòa, Nha Trang, xưa, đẹp tự nhiên



Saturday, June 7, 2025

tìm một quê hương nhân bản

 Hòn Vọng Phu - Đèo Cả

Hòn Vọng Phu, giữa Phú Yên và Khánh Hòa

tìm một quê hương nhân bản
Tôn Thất Tuệ 2016

À tôi nhớ ra rồi, tên của người thầy giáo là Daru. Các thuộc địa Pháp đều có trường tiếng tây ở nhiều cấp giúp cho dân địa phương tiến thân; có thể ghê gớm như Bùi Bằng Đoàn hay chỉ là thầy ký ngồi ghi sổ tiền đi chợ ở một nhà quan. Cũng vậy, trên xứ Algérie Bắc Phi ở một ngôi làng xa, thầy Daru, người Pháp một mình trông coi ngôi trường nhỏ, được đối xử như một người con trong thôn xóm. Cả ba nước thuộc địa ngó qua Địa Trung Hải đã rục rịch những bất ổn, khơi mào sự đòi độc lập. Chính quyền thuộc địa đã phải vận dụng tài nguyên nhân sự bằng cách ghép mọi người Pháp vào công việc trị an, kể cả thành phần tôn giáo. Vậy huống chi Daru, thầy giáo trường làng lớp ba.

Hôm ấy nghỉ dạy vì trời lạnh quá. Từ trên đĩnh đồi, Daru nhìn xuống hai người đang đi lên con dốc sỏi đá. Trên lưng ngựa là sen đầm Balducci quen biết; và người kia là tù nhân Ả Rập đi bộ theo sau, họ đang hướng về nơi Daru ở. Daru được lệnh giải tù nhân về bộ chỉ huy cảnh sát tỉnh; tuy không đồng ý, vì nhiệm vụ Daru phải ký xác nhận hiện đang cầm giữ tù nhân nầy. Khi Balducci đi khuất, Daru mở trói cho tội nhân, mời lên chỗ cư ngụ, ngủ lại sáng mai sẽ tính sau. Daru lo ăn uống đầy đủ, chỗ ngủ ấm áp, tuy suốt đêm cứ sợ người kia trở chứng. Sáng hôm sau, hai người cùng dùng điểm tâm. Daru còn đưa cho một ít tiền rồi chỉ cho thấy ngã ba dưới chân đồi; muốn trình diện cảnh sát thì theo hướng đông, còn đi về hướng nam có thể ẩn náu theo dân du mục. Sau khi từ biệt, Daru vẫn đứng yên ở cổng cho đến khi thấy người kia rẻ theo hướng có chính quyền. Daru trở về phòng riêng, ngang qua lớp, chàng thấy trên bảng hình bản đồ lục giác bài địa dư nước Pháp vẫn còn với sông xanh núi đỏ. Chàng thấy có thêm một dòng chữ lạ, cứng cáp không như chữ học trò. “Mầy giải giao người anh em của chúng tau; mày phải trả món nợ này”. Tu as livré notre frère. Tu paieras.

Mấy dòng trên tôi ghi lại khi hồi tưởng truyện ngắn Hôte của Albert Camus. Tôi không nhớ rốt ráo câu chuyện nhưng những yếu tố trên nằm trong đề tài hiện sinh như cô đơn, ngộ nhận v.v; tác giả sinh ở Algérie, đã từng hoạt động kháng chiến chống Đức.
Cũng tại Bắc Phi theo như chuyện phim kể lại bởi Cao Thoại Châu cựu sinh viên Sư Phạm Saigon, một đại úy biệt kích Pháp được thả xuống Algérie để bắt một lãnh tụ kháng chiến. Vượt qua nhiều gian nguy, toán của viên đại úy đã hoàn thành nhiệm vụ và giải tù binh bằng máy bay về Pháp, vị sĩ quan này còn mang theo một đứa bé không cha mẹ về như đứa con nuôi anh ta gặp trên đường nhiệm vụ. Dưới chân thang máy bay là những chiếc xe bóng lộn và một giới chức cao cấp đón người tù binh như một thượng khách! Việc làm của toán biệt kích thành vô nghĩa!
Hôte cho thấy một Daru bị hàm oan, nhưng có thể giải thích được vì sự ngộ nhận dựa trên sự kiện có thật, thấy rõ là chàng dẫn tội nhân từ anh lính sen đầm, kinh nghiệm cá nhân thời tao loạn có thể cho anh thấy mối nghi ngờ trước khi nhìn lên bảng có lời đe dọa. Anh tiếp nhận một cách chậm chạp.

Nay hãy nhìn phim kia. Đại úy nhà ta như bị cái lưới trời, thiên la địa võng chụp xuống theo lối bẩy chim. Thế à, người ta cung nghinh đón tiếp kẻ anh phải khổ công đi bắt sống, chỉ thiếu kèn trống và cờ xí. Chính anh bị truốt bỏ ý nghĩa, mục đích việc làm gian nguy. Ý nghĩa việc làm, dù không đúng trên bình diện hoàn vũ, là keo sơn móc mối con người và con người; móc nối thành chuổi hành động, suy nghĩ, những thời khắc của riêng một con người.

Ý nghĩa không thể bị / được tiền tệ hóa (monétiser, monetize). Một người được thuê đào từng lỗ đất khá sâu; đào xong chủ nhà ra xem rồi ra lệnh lấp lại, và đào chỗ khác. Hắn ta bỏ cuộc khi được yêu cầu đào lần thứ tư vì thấy việc nầy vô nghĩa lý, hắn phải làm việc phi lý dù được trả tiền. Sau khi được giải thích mục đích là tìm một kỷ vật mà người cha không kịp chỉ rõ trước khi chết; hắn ta vui vẻ và đào nhanh hơn. Câu chuyện giáo khoa nầy giải thích trường hợp nhân viên phải xin đi chỗ khác khi bị ngồi chơi xơi nước mà hưởng đủ lương; ngồi chơi xơi nước trong khi kẻ khác thì đầu tắt mặt tối kêu than mệt mỏi. Kẻ ấy thấy mình vô dụng, đứng ngoài hệ thống, nói cho văn hoa là một thứ lưu đày trên sinh quán.

Sự mất ý nghĩa vì bị tướt đoạt hay tự mình rủ bỏ điều bị buộc nhận là giá trị, sự mất nầy khởi đầu diễn trình gọi là vong thân, tha hóa, phẩn nộ ... Nói dễ hiểu là rời rạc, nhân tâm ly tán, lòng người đảo điên. Nói theo xã hội học, thiếu sự tương thuận (consensus). Thật vậy, làm sao người thọ thuế thản nhiên, khi một ông tổng thống công du mỗi ngày tốn 200 triệu dollars; Obama đã đốt một tỷ bạc khi đi Ấn Độ. Vợ tổng thống Marcos có ba ngàn đôi giày khi dân Phi Luật Tân moi rác mà sống bị rác đè chết vì núi rác lở sau cơn mưa. Cái gì là ý nghĩa phải cầm cờ tôn giáo không phải của mình mà đi biểu tình đón tiếp một người trong tộc họ kẻ cầm quyền?

Nói vậy mới hiểu Gandhi. Vị thánh nầy muốn xây dụng một Ấn Độ với tinh thần mà ông kêu gọi dân chúng hun đúc: vì hạnh phục cá nhân, của gia đình và xã hội, từ bỏ óc nô lệ làm giàu cho người Anh.

Tôi đang đến gần điểm chủ chốt: đi tìm một quê nhà bằng, bởi, của người đời và đời người. Cho kiểu cách một tý, quê nhà nhân bản. Như vậy quê ấy không mang tính cách trừu tượng, một xã hội vô tưởng, cũng không có tính cách tôn giáo như cõi Cực Lạc của Phật Di Đà, vùng đất của Chúa có thánh Phê Rô canh giữ, hay cảnh giới của Đại Đạo Tam Kỳ Phổ Độ vv…

Quê nhà ấy được thấy qua trực giác như Thằng Bờm đã thấy lẽ công bằng nguyên thủy gồm hai vế cân xứng là nắm xôi và cái quạt mo. Khi người đời bị triệt tiêu, đời người cũng chết theo. Thế kỷ 20 là thế kỷ nhiều máu nhất, buồn nản nhất. Thời trung cổ Âu châu được xem như một đêm dài, nông nô bị xiềng bởi cái xiềng vô hình trong nông trại của chủ, nhưng vẫn có chút không khí mà thở còn nghe những chàng du ca ngồi trên mình ngựa gãy những khúc đàn êm. Họ còn chút gì gọi là suy nghĩ, dẫu rằng cách suy nghĩ bị điều kiện hóa bởi các thứ thần học lạc hậu. Vẫn trong khung cảnh Âu Châu, những thời như Phục Hưng, cổ điển, duy lý vv… đi kèm theo các triều đại độc tài.  Nói vậy, nhưng dù bạn không được phép hô hào nơi công viên, vua Louis 14 không đến đầu giường bảo bạn suy nghĩ thế nào, nhào nắn tư tưởng theo một khuôn đúc của triều đình.

Qua đến thế kỷ 20, ý nghĩa cuộc sống bị cắt cụt đến tận vô thức. Đó là lý do có những tiếng kêu. Thống thiết nhất là Koestler: (ở Sô Viết) cường quyền là cực đại, con người là số không, bản ngã chỉ là một ảo tưởng văn phạm. André Malraux: cuộc đời chẳng có giá trị gì, nhưng không có gì có giá trị như cuộc đời. Tôi không rành văn học nhưng cứ nghĩ phong trào muôn dạng gọi là hiện sinh, tuy không giải quyết được nhiều như những học thuyết tôn giáo và tâm linh, đã làm được việc báo động nguy cơ hủy diệt sự hiện sinh.

Hiện sinh đó là sự sống bình thường, không thiên thần không thú vật. Hiện sinh đó nhận chân bởi những con người tầm thường. Họ chia sẻ với một tác giả nào đó đã nói: không có cái chết, chỉ có những người chết. Khi không tìm ra lẽ sống hay ý nghĩa cuộc sống bị rứt bỏ, mình xem như đã chết. Vì vậy có thể hiểu vì sao có kẻ tự tử, vì một giá trị nào đó mất đi, dĩ nhiên giá trị chủ quan như một mối tình vv…

Cũng vậy, đại úy biệt kích nhà ta đã chết điếng, chết đứng như Từ Hải khi thấy sự chờ đợi của mình đã chệch hướng, biến chính mình làm đồ chơi của những thế lực chính trị. Ông đã ghép đứa bé mồ côi vào chính mình, đồng thời nhận biết cả hai không còn gì ngoại trừ chính cái cô đơn, lạc loài. Toi et moi, nous sommes seuls, tous les deux. Cả hai đi vào một thế giới không hồn, thế giới ấy là thế giới khách quan hay nội tại chẳng quan trọng. Nhưng bên trong thì nhiều hơn. In me there has been a soulless world. Đây không phải là trạng thái tự tại hồn nhiên mà trái lại, sôi động, đau đớn, như con cá hất lên đất khô, cố tìm sống qua chút âm ẩm còn trên da.

Daru và đại úy biệt kích đã đến mức cô đơn tuyệt đối. Hãy so sánh với một nhân vật phụ của Hawthorne; hồn ma. Hồn ma của người đã chết trở về đứng bên lò sưởi, nhìn những người thân còn sống ngồi quanh cây đèn măng sông; hồn ma muốn thốt lên một lời thương mến nhưng khóa kín miệng. Mình đã bị bắn ra ngoài như những tinh thể không chịu nỗi sức ly tâm. Bây giờ thốt ra tiếng nồng thơm thì mình là con ma, người ta sẽ mời thầy mời cha về trừ quỷ ám. Và dĩ nhiên hình ảnh thân yêu (là chính mình) cũng mất đi trong lòng những người kia. Thôi hãy lui ra tàng cây rộng.

Thật vậy, hai bên không còn sự thuận hợp, nói theo xã hội học thì làm sao được việc cũng như Khổng Tử nói nội ngoại bất tề sự bất thành. Nhưng đất sống của viên đại úy khác với trường hợp của hồn ma, hồn ma thành hình vì những cơ duyên tự nhiên của thành trụ hoại không. Không phải là cảnh lòng người ly tán; hồn ma chơi vơi theo kiểu hồn ma; kẻ còn sống vẫn tiếp tục nếp cũ.

Ông quan ba vẫn phải sống trên cái quê nhà đất cát, núi non, cái quê nhà vô cơ (inorganic), ngày một khô thêm vì nông dân dùng phân hóa học, vì xứ sở ngày một nhiều độc tố. Kẻ có quyền suy nghĩ và sống khác với giới bị trị. Dân thì bất cập mà quan quyền thì thái quá (uy lực, tài sản v.v…)

Như một cơ chế tự nhiên trong tâm sinh học, sự ước mơ chờ đợi đã đến với ông để xoa dịu vết thương tâm lý. Ông mơ ước có một quê hương nhân bản, quê hương của đời người và người đời. Nhưng sức người có hạn. Liều thuốc ước mơ đã bào mòn bao tử làm cho bệnh nhân cầm nắm được trong tay sự nghiệt ngã tấy nguyên hình từ những ước mơ nhỏ nhoi không vời đến được, những cơn ác mộng, những hoài niệm đau thương, những tương tác dùi cui chấm mắm nêm. Một chân trong thế giới vô cơ, một chân trong thế giới không hồn có thật trong nội tâm.

Ai ai trong hoàn cảnh tương tự đều tự hỏi: Biết đến bao giờ mới có một quê hương nhân bản? Chờ đợi nghiệt ngã. Khi nào mới ngưng?

Khi thành tượng đá như thiếu phụ trông chồng nơi Hòn Vọng Phu.-