những dòng không đâu: Hoàng Đế Bảo Đại

Bảo Đại Hoàng Đế Thuộc Địa

Bảo Đại, Monarque Colonial

Christopher Goscha*** Tôn Thất Tuệ dịch

Giống như Sihanouk, hoàng đế Bảo Đại (BĐ), đã bị đặt để nhằm phục vụ quyền lợi của thuộc địa. Nhưng năm 1954, BĐ không biết cách biến mình thành nhân vật sáng chói trên trường chính trị quốc gia.

Đến cuối thập niên 1880, Pháp đã thống trị hoàn toàn đế quốc VN và chia nước thành ba vùng (Nam Kỳ, An Nam và Bắc Kỳ) để sáp nhập vào một quốc gia thuộc địa Đông Dương bên cạnh Lào và Miên. Pháp đặt vương triều VN dưới quyền bảo hộ của mình. Nhưng đó chỉ là một chế độ quân chủ trên lý thuyết. Thuộc địa đã tuốt hết các uy quyền thực sự, và giảm thiểu sự kiểm soát lãnh thổ chỉ dồn về miền trung.

Với con số ngày một thêm nhiều, các quan cai trị thuộc địa không ngừng biến nền quân chủ VN như một công cụ chính trị.

Pierre Pasquier đến Đông Dương 1898, làm khâm sứ ở Trung Kỳ sau thế chiến I và thành toàn quyền từ 1928 đến 1935 đã viết một tập kỷ yếu rất uyên thâm về nền quân chủ xưa của VN.

Trong thập niên 1910, ông cộng tác chặt chẽ với Albert Sarraut, khuynh hướng xã hội cấp tiến, hai lần làm toàn quyền Đông Dương (1911-1913 và 1916-1919) và được chính thức công nhận là lý thuyết gia ý thức hệ về thuộc địa của chính phủ Đệ Tam Cộng Hòa Pháp, tiếp nối “lão Bắc Kỳ” Jules Ferry. Người Việt tiếp tục chống đối quyền lực của Pháp. Hai bên đều biết ý của nhau.

Trong thời gian thế chiến I tiếp diễn, Pasquier và Sarraut đã phá tan các âm mưu chống thuộc địa muốn kéo các vua thuộc địa vào chính nghĩa quốc gia.

Cuộc nổi dậy của Duy Tân năm 1916 đã làm cho hai ông đứng ngồi không yên. Việc quảng bá chủ nghĩa Cộng Sản cũng làm họ lo âu không kém. Từ cuộc chính biến 1917 và sự thành lập Đệ Tam CSQT hai năm sau, Sarraut theo sát các âm mưu của Nga xúi dục nổi loạn tại các thuộc địa trên thế giới.

Sarraut và Pasquier cấu kết ăn nhịp trong việc tạo dựng một lãnh chúa thuộc địa trung thành nơi cá nhân của vị hoàng tử trẻ nhà Nguyễn, Bảo Đại.

Hoàng đế tương lai, sinh năm 1913, phải thấm nhuần triệt để chính sách “hợp tác Pháp Việt” mà Sarraut đã công khai trình bày ở Hà Nội năm 1919. Hằng ngàn người Việt đã ủng hộ Pháp trong thế chiến và mong chờ các cuộc cải cách. Mục đích công khai là cải cách công quyền và gia tăng sự hợp tác chính trị của người Việt nhằm xây dựng một Đông Dương mới. Mục đích ngầm là dựa vào nền quân chủ để chính thống hóa chính sách hợp tác, đẩy lui các phe phái chống đối và kết hợp dân chúng nông thôn với Pháp qua biểu tượng trung gian là hoàng đế.

Năm 1922, Pasquier đã soạn thảo những chỉ thị rất chi tiết cách thức dạy dỗ hoàng tử trẻ; chương trình nầy, ông nhấn mạnh, phải thực hiện ở Pháp và kết thúc ở An Nam. BĐ phải theo tân thời (tính chất Pháp) và theo cổ truyền (tính chất An Nam). Với sự đồng ý của vua cha bệnh hoạn gần chết là Khải Định, Sarraut và Pasquier đã tách hoàng tử xa cách thân nhân và giao cho một gia đình người Pháp chăm sóc và được đưa đến Paris để tiếp nhận một sự giáo dục quí phái.

Khi vua Khải Định chết, ông về nước lên ngôi rồi trở lại Pháp sau một thời gian rất ngắn năm 1926.

Tại mẫu quốc, chính quyền Đệ Tam Cộng Hòa đã thúc đẩy hoàng đế trẻ tham dự các mục tiêu thuộc địa rộng lớn hơn. Nhân dịp Triển Lãm thuộc địa toàn thế giới năm 1931, Pháp tổ chức cho BĐ một buổi ra mắt công cộng hết sức đặc biệt chưa từng có. Vị vua trẻ mặc long bào đóng vai cổ truyền và xa mới giữa một buổi lễ công cộng để vinh danh đế quốc Pháp.

BD ngồi chính giữa lễ đài khánh thành, ở vị trí yếu nhân có thống tướng Lyautey, toàn quyền Maroc, trong khi tổng thống Gaston Doumergue đọc diễn văn khai mạc; Sarraut và Pasquier, mặc đại lễ phục, đi hai bên hoàng đế bước xuống các bực cấp. Không có một vương lãnh thuộc địa nào khác được mời trình diễn uy quyền bảo hộ một cách uy nghi trọng thể như vậy. Hoàng đế VN không những là hiện thân của hợp tác Pháp Việt mà là một biểu tượng của đế quốc Đệ Tam Cộng Hòa Pháp. Nhưng có điều BĐ không một lời nói với thần dân muôn loại; dễ hiểu, người Pháp đâu phải thần dân của ngài. Trớ trêu chính ngài là một thần dân của đế quốc Pháp.

Sau các cuộc nổi dậy ở Bắc và Trung Kỳ vào lúc khủng hoảng kinh tế thế giới, Pasquier, lúc nầy là toàn quyền Đông Dương liên minh trở lại với Sarraut, vừa lên chức tổng trưởng thuộc địa. Chính lúc nầy phải đưa hoàng đế về Huế để trị các nhóm làm nguy hại trật tự thuộc địa. Trong thư riêng gởi Pasquier, Sarraut nhấn mạnh toàn quyền phải cấp thiết thúc đẩy hoàng đế dùng thiên mệnh kết hợp dân chúng thành một khối và không để dân chúng nông thôn chống lại Pháp. Phải làm cho BĐ nhận chân những điều chúng ta muốn: thấy sự vĩ đại của triều chính; chứ không phải bù nhìn, đừng để cho công chúng chán ghét cho là quá phục tùng Pháp, điều mà lòng kiêu hãnh của vua không chấp nhận. “Tôi gởi thư cho ông với sự xúc động nầy: tôi không thể vui mừng nếu phải nói: chúng ta đã sẩy mất cơ hội quý báu đang đến trước mắt nhà vua”.

Khi BĐ về nước năm 1932, Pasquier thúc dục BĐ ra khỏi cung điện, thực hiện một loạt kinh lý, được sắp xếp hoàn bị, ở các vùng vừa loạn lạc.

Sarraut lẫn Pasquier tin rằng dân quê nổi dậy vẫn là những kẻ bảo thủ khắng khít với nền quân chủ. Paul Reynaud, tân tổng trưởng thuộc địa ủng hộ ý kiến để BĐ với đầu óc cải cách cầm đầu chính phủ hoàng triều, cặp chung với một người thủ cựu là Phạm Quỳnh và một quan lại Thiên Chúa giáo trẻ và muốn cải cách, có tên Ngô Đình Diệm. Nhưng khi BĐ và NĐD đưa ra các đề nghị cải cách Pasquier gạt ngang. NĐD từ chức vì tin rằng sự hợp tác Việt Pháp là trò bịp. Khi Pasquier chết năm 1934, hoàng thượng dửng dưng tiếp nối các cuộc đi săn bất tận trong rừng sâu. Về phần quân chủ thuộc địa, chính phủ Vichy có làm ít nhiều những gì Đệ Tam Công Hòa đã hứa. Đối đầu việc chiếm đóng của Nhật và áp lực từ phía người quốc gia, toàn quyền mới Jean Decoux theo vết cũ muốn dựa vào vương quyền để kết nối người Việt theo lập trường của Pháp. Tuy nhiên, kết hoạch nầy thất bại một phần thiếu điều mới lạ và phần lớn vì BĐ chẳng tha thiết gì.

Nhà vua khéo léo tránh né Decoux bằng cách đi khắp Cao Nguyên trong những chuyến săn bắn dài ngày hay ra khỏi kinh thành khi Decoux muốn gặp. Năm 1942 Decoux đã than vãn riêng rằng BĐ không ngó ngàng gì đến các cố gắng của chính phủ Vichy nhằm gia tăng uy tín của vương triều. Như những người (của chính phủ) cộng hòa trước và sau, Decoux quên rằng vương triều không có thớ gì chống với phe cách mạng, chừng nào Pháp không chịu thống nhất các miền và cho vương lãnh đủ quyền năng thông thường của một thủ lãnh quốc gia.

Tình hình ở VN khá khác với tình hình Miên và Lào. Ở hai xứ nầy Decoux lần đầu tiên phát động hợp tác Pháp-Lào và Pháp-Miên để cầm chân người Thái Lan đã chiếm miền tây Đông Dương từ 1941 với sự hậu thuẩn của Nhật.

Decoux hướng về một hoàng tử trẻ và năng động, Norodom Sihanouk, chủ trì lễ đăng quan năm 1941 và thúc đẩy ông ta rời cung điện thực hiện một loạt kinh lý các tỉnh. Vị vua trẻ biết dân chúng ra sao và dân chúng có dịp chiêm ngưỡng ngài ngự. Sihanouk không quên bài học làm sao canh tân vương triều và huy động tiềm năng của xứ sở. Toàn quyền cũng đến Luang Pravang gặp vua Sisavang Vong. Để vô hiệu hóa việc Thái Lan đòi chủ quyền các vùng phía Tây, Decoux giao cho vua Lào quyền cai trị một số lãnh thổ mà Pháp đã giữ làm thuộc địa hơn nửa thế kỷ trước. Từ đó nước Lào thống nhất hơn thời trước khi Pháp chiếm. Làm việc nầy, Decoux cho biết ông không có ý định để cho vua VN có sự thống nhất nầy, tuy VN khác với Lào đã thống nhất trước khi bị Pháp chiếm.

Sống lưu vong ở Hongkong, năm 1948, BĐ biết người Pháp sẽ đến gõ cửa. Ông biết người Pháp sẽ không bị ngăn cản bởi những sự kiện: - BĐ đã thoái vị 1945; - BĐ đã yêu cầu de Gaules đừng tái chiếm VN bằng vũ lực; - BĐ tham gia chính phủ HCM; - BĐ hiện đang qui tập các nhóm quốc gia không CS để thành lập Lực Lượng Thứ Ba.

BĐ biết rõ các “nhóm mới” cầm đầu chính quyền thuộc địa, tinh thần ra sao, ý thức hệ thuộc địa ra sao. Nhóm nầy đứng đầu là Cao ủy Léon Pignon và các cố vấn bổ nhiệm vào thời Pasquier và Decoux.

Nhóm cộng hòa mới nầy cũng như các nhóm cũ đều tin tưởng rằng nền quân chủ có thể được sử dụng lại như một phương cách chính trị để đối đầu các lực lượng chống thuộc địa, thể hiện sự hợp tác Pháp Việt và qui tụ dân chúng vào lập trường của Pháp và cung cấp cho chính quyền thuộc địa một công cụ cai trị gián tiếp. De Gaules muốn đưa Duy Tân về; BĐ chống lại. Nhưng khi người Pháp đồng ý thống nhất năm 1949, khi Hồng Quân Tàu gần chiếm hết Hoa Nam, và khi Mỹ ủng hộ Pháp, BD chấp thuận trở lại làm Quốc Trưởng quốc gia liên hiệp ba miền.

Tuy nhiên, thay vì thúc dục Pháp chấp thuận nền độc lập chân thật đầy đủ, BĐ rút lui về Đà Lạt, hủy bỏ các cuộc kinh lý hoàng triều và không chấp nhận ý kiến cho rằng để cho dân chúng thấy mình là một phương pháp cai trị hữu hiệu. Sự thoái thác nầy làm cho người Pháp và người quốc gia không còn nghĩ như trước BĐ có khả năng chống lại Pháp và CS, là khẩu súng lệnh của vương quyền. Cuộc sống ăn chơi của BĐ không gây chút gì hy vọng. Từ giây phút đó hình ảnh của BĐ ghi khắc vào lịch sử là một con bài thuộc địa.

…..phần nói về Sihanouk ……………..

Sau chiến tranh Đông Dương, VN chia đôi, BĐ bị Ngô Đình Diệm hạ bệ, tiếp tục lưu vong ở Pháp và “tắt nến” 1997 trong lãng quên hầu như tuyệt đối. Năm 2006, trước bia mộ cẩm thạch của BĐ tại nghĩa trang Passy tề tựu những người sau đây: bà vợ thứ hai, thân hữu quý tộc, những kẻ bảo hoàng, những cựu chiến binh chiến tranh Đông Dương. Trong một bài diễn văn, “công chúa An Nam” gốc Pháp, đã đọc lớn tiếng lời của Pasquier trong lễ đăng quan năm 1922 của thái tử Việt Pháp như sau: Ngày Ngài nhận lãnh quốc ấn dùng trong định mệnh tương lai của Ngài, hai khuôn mặt uy danh đã nghiêng mình, cười mừng và bảo vệ Ngài: đó là người nhiều trí huệ và già tên An Nam và người dịu hiền và đẹp tên Pháp Quốc”.*

Thế rồi nước Pháp thuộc địa trở thành tro bui và tiếp tục quay cuồng trong cơn lốc.— Bao Dai, Monarque Colonial

Ghi chú của người dịch

Đây là một bài khảo luận trong tuyển tập Le Vietnam depuis 2000 ans, xuất bản bởi đại học Montreal, Canada; bằng tiếng Anh và được dịch ra Pháp văn. Goscha so sánh hai khuôn mặt trái ngược Bảo Đại và Sihanouk, tuy hai ông đều là vương lãnh thuộc địa, và đồng là dân chơi. Chúng tôi không dịch phần về Sihanouk vì nó chỉ đúng ở giai đoạn đầu, về sau Sihanouk không còn giữ thái độ trung lập 1953 và ảnh hưởng quân bình lực lượng ở Đông Dương. Nhiều bài điểm sách cho biết Sihanouk là con cắt kè đổi màu.

Câu cuối nhận định về BĐ có thể làm độc giả, nhất là độc giả Huế, không vui lòng là: Từ giây phút đó, hình ảnh của BĐ ghi khắc vào lịch sử là một con bài thuộc địa. Nhưng từ giây phút nầy là lúc BĐ về Đà Lạt hưởng thụ sau khi đã tuyên bố độc lập thống nhất tại Vịnh Hạ Long và sau khi đã chỉ định Trần Trọng Kim lập chính phủ. Duy Tân cũng được huấn luyên như BĐ, tại Huế Duy Tân học tiếng Pháp với một giáo sư danh tiếng Tòa Khâm đưa đến. Duy Tân chỉ biết tiếng Tây, hiệu triệu dân Việt bằng tiếng Tây.

Christopher Goscha được giới phê bình cho là khách quan khi viết về Đông Nam Á. Chúng tôi không có dịp đọc các sách của ông; chúng tôi đã dịch bài điểm của ông về Đông Dương. Goscha có cái nhìn chính địa rộng rãi. Riêng bài nầy chúng tôi không đồng ý khi Goscha viết: Bao Dai, même dans la mort, conserve son statut d'«empereur colonial ». [ngay đến khi chết BĐ vẫn còn giữ quy chế "hoàng đế thuộc địa"]. Có lẽ Goscha chia sẻ lối nhìn của Pháp, không muốn tách BĐ khỏi nước Pháp, vẫn là ông vua thời nước Pháp có "la grandeur" là một đế quốc thuộc địa.

Nhưng không nên viết sử theo cảm tính. BĐ đã thoái vị, và làm quốc trưởng một nước VN thống nhất; qui chế hoàng đế thuộc địa chấm dứt khi thành lập "Etat du VN". Chúng tôi tôn trọng tác giả nên vẫn giữ đầu đề vì nó tương ứng với nội dung, nhưng tùy tiện không dịch câu nói trên của Goscha.