Ta THu Thâu bị giết 1945

Tạ Thu Thâu, hình cảnh sát chụp n8am 1930


TẠ THU THÂU BỊ SÁT HẠI 1945 tại QUẢNG NGÃI
Nguyễn Văn Thiệt, Rassemblement des Travailleurs Vietnamiens, Paris 1949 *

Ai đi ngang Quảng Ngãi vào khoảng tháng 9/1945 cũng biết đến không khí hãi hùng của cái thành phố tự cho mình có tinh thần cách mạng cao ấy. Các tín đồ Cao Đài, các nhà trí thức, các nhà phú hộ, các nhà cách mạng quốc gia, tất cả những hạng người ấy cùng với vợ, con, anh em họ đều bị chém giết mỗi ngày. Người chết nhiều đến nỗi độ ấy ở Hà Nội, tờ báo “Gió Mới” của Tổng hội sinh viên, một tờ báo rất thiên Việt Minh đã phải lên tiếng rằng ở Quảng Ngãi, ngày ngày đầu người rụng như sung.
Anh Lê Xán, bạn tôi, một đồ đệ của cụ Phan Bội Châu, bị Pháp đày ra Lao Bảo, vừa được thả ra thì bị Việt Minh ở Quảng Ngãi bắt lại. Vì sự tình cờ của chiếc xe lửa ngừng lại nghỉ đêm ở Quảng Ngãi (độ ấy đường xe lửa Sài Gòn - Hà Nội bị hư nhiều nơi, xe lửa chạy rất chậm và hay nghỉ dọc đường) nên bắt buộc tôi phải xuống xe định kiếm một quán trọ ở cạnh ga mà nghỉ đêm. Trong lúc ngồi uống nước, sực nhớ đến Lê Xán, tôi tò mò hỏi bà chủ quán tin tức về bạn. Lập tức tôi bị một trinh sát viên mặc áo nâu, đi chân không, đang đứng ở cửa tóm lấy buộc tôi là đồng lõa với tội nhân Lê Xán và điệu tôi về Sở Công An.
Ngày hôm ấy tôi bị mang đi giam ở một nơi xa... Tôi đang lo sợ một nơi xa ấy là cõi âm ti thì chiếc xe ngựa chở tôi và một người lính gác, tay cầm một con dao dài, một quả lựu đạn buộc tòng teng vào giây nịt bằng một sợi lạt, từ từ rẽ vào con đường đi về Phú Thọ. Tôi hết lo bị chém liền vì tôi biết rằng ở làng Phú Thọ, Ủy Ban vừa dựng một nhà lao to để chứa cho đủ tội nhân xa thành phố.
Một buổi sáng, tôi đang đứng dựa vào cửa, cố thiu thiu ngủ thì bỗng giật mình vì những tiếng các bạn tôi kêu lên: Tạ Thu Thâu! Tạ Thu Thâu! Tôi tĩnh hẳn người. Tạ Thu Thâu?
Các bạn tù của tôi tranh nhau nhìn qua cửa. Từ một phòng giam phía bên kia sân, độ bảy, tám người dân quân mang súng, gươm, lựu đạn và ông chủ tịch làng – vừa là sếp nhà lao thì phải – kéo ra một người đàn ông ốm lỏng khỏng mà tôi nhìn ra ngay là ông Tạ Thu Thâu. Ông mặc một sơ-mi cụt tay có hai túi trên ngực, một cái quần Tây dài, chân đi giày vàng. Áo quần trắng đã bàu nhàu và bẩn thỉu, dây do những vết đen đỏ còn đọng, dấu tích của những sự tra tấn vừa qua.
Râu tóc của ông Thâu rối beng, mặt mày hốc hác, nhưng cặp mắt vẫn bình tĩnh nhìn mọi người, mọi vật, miệng ông hơi nhếch một nụ cười.
Các bạn tôi lao xao:
– Lần này thì Tạ Thu Thâu phải chết.
Một người nào đó nói nhỏ:
– Quân khốn nạn!
Tôi gián một con mắt vào khoảng hở giữa hai song cửa, hai tay muốn tét ra cho rộng để nhìn cho rõ đám người hùng hổ đi với ông chủ tịch luôn mồm la hét, nạt người này, cho lệnh kẻ kia và ở giữa, một bóng trắng chập choạng, khập khiễng đi đi… để biến sau mộr rặng cây mà ở đó tôi biết có một khoảnh đất trống gọi là pháp trường.
Tôi biết Tạ Thu Thâu bị Pháp bắt vừa mới ở tù ra, thân thể bị tiêm thuốc cho chết xuội đi một bên, nếu không có Chánh Phủ Trần Trọng Kim thì ông đã chết trong khám rồi.
Các bạn tôi nói là Tạ Thu Thâu bị buộc về tội phản cách mạng và âm mưu lật đổ chánh quyền. Bùi Trọng Lệ, đứng cạnh tôi, nói một cách nghiêm nghị quá đến nỗi tôi không cho là một lời mỉa mai:
– Tội Tạ Thu Thâu nặng nhiều hơn nữa. Ông phạm cái tội rất lớn là được dân chúng thương yêu.
Nhưng anh lính gác trước cửa phòng chúng tôi (không hiểu vì sao anh ta lại có cảm tình với tôi và thường hay nói chuyện cùng tôi) anh ta lại nói khác. Theo anh ta thì Ủy ban tỉnh Quảng Ngãi cũng không biết ông Tạ Thu Thâu bị bắt vì tội gì. Chỉ được điện tín của Trần Văn Giàu đánh ra cho các tỉnh, ra lệnh hễ ai gặp Tạ Thu Thâu thì bắt lại. Sau khi Ủy ban tỉnh đánh điện cho Sài Gòn biết là mình đã bắt và giam Tạ Thu Thâu thì liền được lệnh trả lời là phải giết ngay lập tức.
Nhưng khi đem ra pháp trường thì ông Tạ Thu Thâu diễn thuyết cho mấy người lính, ông nói hay quá với lại đúng quá nên ai nấy đều bỏ súng buông lơ, có anh khóc, không ai dám bắn. Nên lại đem ông về lao và Ủy ban lại đánh giây thép vào Sài Gòn hỏi nữa, sợ có giết lầm chăng. Và đã hai lần như thế rồi, Trần Văn Giàu đánh dây thép ra biểu phải giết, Tạ Thu Thâu đứng trước mũi súng lại diễn thuyết kêu gọi một mảy may lương tâm còn sót lại của đám người chỉ biết có vâng lệnh trên, rồi không ai nỡ bắn. Không dám bắn thì đúng hơn, rồi lại mang về, rồi lại đem đi.
Hôm nay thì chắc Tạ Thu Thâu phải chết! Các bạn tôi và cả anh lính cũng bảo thế, vì vừa được lệnh riêng của ông cụ ở Hà Nội điện vô khiển trách Ủy ban bất tuân thượng lệnh.
Tôi bàng hoàng lo sợ, ngồi bệt xuống đất, hồi hộp đợi chờ, trong cái im lặng rợn người, một tiếng đoành.
Bỗng người lính gác kêu lên:
– Chu choa! Tạ Thu Thâu lại về!
Tất cả đều nhao nhao. Quả Tạ Thu Thâu về thiệt. Đám người đi qua rặng cây và đang tiến về phía trái. Nước mắt tôi trào lên, sung sướng khi thấy cái bóng trắng khấp khểnh kia có vẻ vững chắc hơn và trên môi lạt tôi tưởng tượng thoáng thấy một nụ cười ngạo mạn.
Sự sung sướng của tôi không được lâu. Đám người đi vừa đến gần cổng lao thì một người trai trẻ mặc áo nâu quần sọc trắng ra vẻ học trò, tuổi lối mười bảy, mười tám đang đứng ở cạnh cổng, hung hăng nhảy ra, rút cây dao găm dắt ở lưng đâm vào vai Tạ Thu Thâu, miệng vừa hét:
– Đồ Việt gian phản động!
Rồi đạp Tạ Thu Thâu vào bụng cho ngã quay ra đất, đoạn đấm, đá túi bụi. Câu chuyện xảy ra rất mau, kể lại thì xem ra lâu quá. Thêm chỗ tôi đứng và chỗ tấn kịch rùng rợn đang diễn ra hơi xa nhau, mắt tôi lại đẫm lệ nên không thấy được tường tận. Tôi chỉ còn nhớ hình ảnh của một đám người bao quanh một bóng trắng đang quằn quại giữa vũng máu. Và từ đó, một giọng the thé rất trong của người thiếu niên kia vang lên:
– Các đồng chí hèn quá, một thằng Việt gian cũng không dám giết!
Đến nay, bao nhiêu ngày tháng đã trôi qua rồi mà không mấy đêm nằm ngủ tôi không thấy trước mắt cái bóng người quằn quại kia và nghe cái giọng nói the thé ấy.-----------

Đôi lời của người trích đăng 

Tôn Thất Tuệ
Tạ Thu Thâu là một trong những thủ lãnh Đệ Tứ Quốc Tế Cộng Sản hay Trotskisme thì bị VM giết là đúng sách vở vì Trotsky là kẻ thù chính của Staline. Trotsky đã bị giết khi lưu trú tại Mexico. Thương cha thương một thương ông gấp ngàn thì phải giết bọn tờ rố kít. Vô tay Tố Hữu thì phải biết. Lệnh từ Moscou, một thứ Vatican duy vật. Trần Văn Giàu đã bị trách cứ không nhiệt tình diệt Đệ Tứ mà dùng quyền lực thanh toán nội bộ để giữ vị trí lãnh đạo trong Nam. Có thể lơ là mà Tạ Thu Thâu chạy ra Trung, ra Bắc để mất công Hồ Chí Minh ra lệnh giết.
Trần Văn Giàu bị hạ bệ nhưng còn may để trở thành vô danh, người không có mặt (a faceless person theo báo Times) nhưng còn cái đầu để đội nón, không bị chẹt đào. Trần Văn Giàu trong đảng sử chỉ là một giáo sư giỏi của Trường Đảng. Một thời Wikidepia theo lệnh Hà Nội không dám kê chức vụ và việc làm của Trần Văn Giàu. Với Tạ Thu Thâu, Wiki làm không khác, chỉ nói ông ra Bắc có tham gia đình công của thợ mõ nhưng không nói phải trở vô Nam và bị giết ở Quảng Ngãi 1945.
Nguyễn Văn Thiệt nói Quảng Ngãi giết người hằng ngày. "Ngày ngày đầu người rụng như sung". Điều nầy, tôi đã nghe họa sĩ Nghiêu Đề nói, vì 1945, ông và gia đình không ra được Quảng Nam nên ở lại Khu Ngãi Bình Phú; nhưng chi tiết ông kể sau đây có gia trị hơn vì nó phản ảnh thực trạng nầy.
Khắp xứ Quảng Ngãi, ngày ngày trẻ con chơi trò giết người. Chúng bắt một con châu chấu lớn, con nhái, con tắc kè, chuột nhắc... đè trên phiến đá. Chúng diễn lại buổi chặt đầu, đứa nào chặt đầu, đứa nào làm đội trưởng, đứa nào đọc bản án, đứa nào hoang hô cách mạng; sau rốt chúng chặt đầu con vật nhỏ xíu ấy. Nghiêu Đề cho biết thủ tục theo mấy đứa bé nầy rườm rà, thực tế đơn giản hơn, kéo nạn nhân ra ruộng, chặt đầu là xong.
Hạo Nhiên Nguyễn Tấn Ích trong truyện "Chị Hồng Lưu" thì tả cuộc hành hình phụ nữ nầy ở Quảng Ngãi một cách rất Tây, rất kiểu cách: một dàn xạ thủ cùng bắn, có một linh mục làm lễ bí tích, có đội trưởng cho phát ân huệ, có cái hòm để sẵn. Theo lối tây, trong những cây súng của tiểu đội chỉ có một cây có đạn thật, các cây kia chỉ đạn mã tử; xạ thủ không biết mình bắn đạn nào để tránh mặc cảm giết người. Ở bên Tàu, cha mẹ của tử tù phải trả tiền viên đạn giết con mình, vậy làm chi có đến một dàn xạ thủ và viên đạn ân huệ. Ông nầy viết nhiều truyện liên quan VC rất buồn cười ngớ ngẫn nếu không muốn nói bênh vực lối trẻ con.
Sau các vụ giết người theo lệnh, HCM thường vuốt đuôi làm như không biết, tay không dính máu. Người lính đã nói cho tác giả biết HCM đã quở tỉnh Quảng Ngãi không chịu ra tay theo lệnh của Trần Văn Giàu. Một năm sau, HCM nói: "Tạ Thu Thâu là một nhà ái quốc, chúng tôi buồn khi hay tin ông mất”.
Tạ Thu Thâu sinh 1906 tại Long Xuyên có bằng tú tài dạy học trước khi qua Pháp học tiếp. Ở đây, ông hoạt động trong khối Trotskiste chống lại khối Staliniste. Ông trở về nước cộng tác với các báo Saigon có khuynh hướng quốc gia và ông hoạt động trong các phong trào cách mạng không CS. Ông bị chính quyền thuộc địa bắt giam nhiều lần. Lần cuối ông được tha năm 1944. Thời gian nầy Trần Văn Giàu là sếp chúa CS thanh trừng Đệ Tứ và các đối thủ nội bộ.
Tạ Tu Thâu cùng vài cộng sự viên âm thầm kín đáo ra Bắc Việt. Trần Văn Giàu đã ra lệnh các đảng bộ địa phương bắt giữ Tạ Thu Thâu nếu gặp. Nhưng ở Bắc Việt, HCM đã củng cố lưới CS vững chắc hơn trong Nam. Tạ Thu Thâu đành trở lui, bị bắt ở Quảng Ngãi và bị hạ sát trước mắt mọi người.
Saigon xưa có tên đường Tạ Thu Thâu bên hông Chợ Bến Thành.

* Bài của Nguyễn Văn Thiệt được trích từ FB Le Van Quy không ghi rõ xuất xứ chính xác. Tổ chức của tác giả là Rassemblement des Travailleurs Vietnamiens (Tập đoàn thợ thuyền VN) không rõ khuynh hướng chính trị.

=================================================================

Huế xa xưa
============================================

nói về Khánh Ly

Khánh Ly vinh danh Cờ Vàng, San Jose

chết trên sân khấu

Tôn Thất Tuệ

Một cô gái đang bị rắc rối với cảnh sát ở cây xăng góc đường. Cảnh nầy quá thường; nhưng khi biết cô ấy là con một người trong xóm thì ta thấy có gì bất ổn, tuy không sôi động, trong lòng. Nếu là con của một người thân thì sự xốn xang tăng thêm. Nói khác càng có liên hệ thì niềm đau thương càng lớn.

Thính giả, người thưởng ngoạn, đã thấy Phạm Duy là một thực thể trong đời sống, họ nghe PD từ lỗ tai xuống trái tim như nghe Beethoven. Họ gần gũi với PD trên vecteur nghệ thuật. Khi thiên thần sụp đỗ, thiên thần không khốn đốn mà khách ngưỡng mộ sống dở chết dở. Họ muốn giết kẻ phụ bạc mà không giết được nên có người đã tự giết mình trong ý hướng giết kẻ kia một cách tiêu cực (đồng hóa với người ghét/thương).

Chính vì vậy, câu chuyện PD không bao giờ dứt. Nó không dứt tùy theo từng người, tùy theo nồng độ liên hệ. Trong lãnh vực súng ống, range là độ xa giữa họng súng và mục tiêu; "shoot in close range" là kê súng sát mà bắn thì có chết thôi.

Sự liên hệ giữa người và người là một huyền nhiệm, được xây dựng tùy cá nhân, tùy quá khứ vô thức, tùy hoàn cảnh giáo dục; có những sự liện hệ mà suy nghĩ kỹ có khi mang màu sắc linh thiêng.

Những dòng trên đây tôi viết khi một nữ văn hữu (coreespondante) cho biết đã vỡ mộng vì một video có Khánh Ly hát mừng tổng lãnh sự VC; về sau vài ý nầy được dùng lại trong bài về Phạm Duy khi ông chết.- ghi chú 2016].

Tôi hết sức thông hiểu sự vỡ mộng của bà bạn email nầy; HTC chưa bao giờ nói nhận định nghệ thuật về Khánh Ly nên không biết nỗi niềm ấy sâu xa thế nào. Tôi xin nói qua cái nhìn của mình.

Thiết nghĩ, Khánh Ly phải bổ túc cho Thái Thanh thì nhạc PD mới lên tuyệt đĩnh. Nhạc Trịnh Công Sơn không đủ cái thiết tha cay đắng, hoan lạc tình người để khai thác giọng ca của KL. Nhạc TCS tạm cho nó cái tên cho đẹp như siêu thực, tượng trưng. Ca khúc Da Vàng chỉ vá víu và đơn điệu.

Kim Tước không chen vào nhạc PD vì Kim Tước chỉ thích hợp cho loại bán cổ điển như của Vũ Thành, Cung Tiến và một ít bài của PD trong phong cách ấy như Chiều Về Trên Sông, Đường Chiều Lá Rụng.

Thái Thanh, trái với tin tưởng của nhiều người, không hát hết nhạc PD. Không ai có thể qua mặt cô em vợ trong những bài như Kỷ Vật Cho Em, Tình Hoài Hương, Kỷ Niệm, vô số và vô số, kể cả Beau Danube Bleu. Cô út Phạm thị Thái được trời cho cái giọng hát khá nhiều thánh thiện nên khó diễn tả những cái có phần éo le như Hẹn Hò: một người ngồi bên ni sông ....

May mà KL không đi theo con đường của nhiều ngệ sĩ trình diễn “chuyên trị” một tác giả. Nói khác KL không đeo sống chết nơi ông "liệt… sĩ" xứ Huế nầy.

May, vì sao may? Khung trời (the scope) của TCS chỉ nằm trong phạm vi e ấp nhỏ nhoi kiểu Lê Uyên Phương; mấy bản phản chiến nới rộng scope ấy một chút nhưng bị lệ thuộc vào một khung cảnh địa dư cụ thể là cuộc chiến VN. Hãy coi xem: chiều chủ nhật buồn ... Hơi nhạc vì vậy cũng bị lệ thuộc vào cái khung trời ấy. TCS đã cố đi xa hơn như nới rộng không gian trong Phôi Pha và Đêm Thấy Ta Là Thác Đổ.

Đáng lý không gian ấy đã phải rất to lớn vì TCS dùng những danh từ rất gợi cảm, trái với lời chắc nịch của PD. Thật ra ý niệm về một scope là một cảm nhận trực giác. Hãy so sánh Mozart và Chopin. Mozart bệnh hoạn từ nhỏ và do đó yểu mệnh, không phải chết vì âm mưu của Salieri như trong phim Amadeus. Nhưng Mozart rất đàn ông, nhạc của ông nhanh nhất trên thế giới, linh hoạt vô cùng. Chopin cũng mắc bệnh phổi và có cuộc tình éo le với George Sand, nhưng cuộc sống hầu như bị chi phối bởi mặc cảm suy yếu, chính vì vậy nhạc Chopin như một tiếng nói nhỏ, nhưng nghệ thuật của ông rất cao cường làm cho các sáng tác trông rất tự nhiên; các nhà khảo cứu cho thấy ông đã nhào nắn nên không phóng khoáng như Mozart. Dư luận hầu như đồng thanh rằng TCS đã mất dương tính (virilité); nếu đúng thì đó là lý do làm cho scope của chàng bị nhỏ lại.

Khánh Ly đã không theo con đường "chỉ vì một soạn giả", một khi nhạc TCS đã dư thừa ế ẩm. Nàng tìm những sinh lộ khác như Ngô Thụy Miên, Phạm Duy, nhạc tiền chiến. Nhờ giọng ca không ai bắt chước được, tự khắc chế, KL đã đạt tỷ số hát hay cao nhất sau Thái Thanh. Lệ Thu hát không đều; có những bài hát rất bựa mà tôi phải khôi hài nói tô bún cho Lệ Thu thiếu ớt trong mùa mưa lạnh ở Huế. Trong "thế hệ" nầy hầu như chỉ một mình KL được dự vào "club cổ điển" gồm tay tổ Thái Thanh, rồi đến Kim Tước, Mai Hương..., Sự lượng định nầy có phần hơi quá nhưng là một cách nhìn KL.

Những nhận xét trên chưa đủ diễn tả cuộc đời hát ca của KL; chúng chỉ phụ thêm những nhận định chung của nhiều người. Những ưu điểm nghệ thuật nầy nếu ngừng ở chỗ đó thì không có việc gì thêm cần nói.

Nhưng KL cũng như Lệ Thu, cũng như Ngọc Lan, đối với chúng ta, không giống như Nana Mouskouri, Mireille Mathieu hay Dalida, Patty Page v.v... Bởi lẽ, giữa người thưởng ngoạn và nghệ sĩ trong khung cảnh vô cùng đặc biệt của lịch sử hiện đại, có một mối liện hệ trên nhiều vecteurs; có lẽ phức tạp hơn trường hợp nghệ sĩ Cuba lưu vong ở Miami. Một điều không thể chối cải, sự khác biệt ý thức hệ ảnh hưởng đến nhận định của người nghe, người đọc. Nhưng ở những người quen sống trong không khí khai phóng miền Nam, nó không cộc lốc dị hợm như phía bên kia vĩ tuyến 17. Nếu hôm nay chúng ta bị đem về năm 1946 hoặc 1954, chúng ta sẽ áp dụng cách phê phán truyện Kiều theo chỉ huy của đảng và nói trường hợp KL là hoa lài cắm bãi cứt trâu. Vào thời ấy hai mục tiêu chà đạp là Tự Lực Văn Đoàn và Nguyễn Du.

Nhưng tính cách cực đoan nhiều khi được việc. Gần hai tháng sau khi hạ màn mới tập trung cải tạo, khoảng thời gian nhiều người đã phải làm việc với chế độ mới và phải hát những bản nhạc mới. Họ quen nên cũng hát trong trại cho vui. Quản giáo cấm hát: không đủ tư cách hát nhạc cách mạng nhất là bài nào có tên ông già. Bọn trá hàng nầy ruột gan để chỗ khác. Rõ đúng theo Khổng Tử: nội ngoại bất tề sự bất thành.

Người miền Nam đã biết KL dự những phiên họp quan trọng ở Đà Lạt cùng với cha Lan, người tuyên bố chỉ có con đường cho VN là Mặt trận GPMN nhưng có kẻ vẫn dùng máy bay các loại đưa nàng vào bộ chỉ huy không quân để hát những bài phản chiến và có thể còn những việc khác. Rồi người ta lại khen nàng mặc áo có cờ vàng với cam kết sống chết với lập trường chống cộng.

Sau một thời gian im lặng, tưởng nàng tĩnh tâm nhưng thực tế mới phát giác KL đã về VN tuyên bố lung tung như Nguyễn Thanh Ty tố cáo. Nàng được tiếng khôn ngoan không một lời nhỏ khi TCS bị chỉ trích bởi Trịnh Cung và Liên Thành kéo theo cả ngàn lời bàn của độc giả. Nhưng đó là thời gian KL đã hát mừng nhân viên sứ quán CS. Cả một năm sau video của buổi sinh hoạt nầy mới đưa ra công chúng tuy bên VN người ta đã biết.

Khi xem khúc phim nầy, vợ chồng tôi giữ im lặng; hai hôm sau chúng tôi trò chuyện và đã gặp nhau trên nhiều nhận xét chính. Trước dịp nầy tôi đã năm lần viết ngắn về KL, mới nhất là nhân bài viết của Cao Mỵ Nhân. Tôi thấy mình đang đối diện với một KL cừ khôi can đảm bảo vệ TCS, tự tin trong tiếng hát.

Xem xong thấy mình không muốn ghét KL nữa nhưng không nghĩa là chấp nhận, không nghĩa là ủng hộ, không nghĩa là bỏ qua. Cảm nghĩ lúc đầu nó ra làm sao ấy.

Chỉ có thể giải thích một cách ngụy biện như thời Hy Lạp Cổ. Khi đã đạt một điều gì thì hay phá bĩnh mà chơi. Ví như PD qua mấy trường ca, qua mấy trăm bản nhạc hay ho, ông viết: một hai ba ta đi lính cả nhà. một hai ba ta đi lính cọng hòa hoặc "buồn chi bỏ qua đi tám. KL đã đạt danh vọng tiền tài nay không cần nữa, phá hết mà chơi. Nào có như vậy. KL muốn củng cố gia tài nghệ thuật và gia tài tiền bạc bằng con đường mới, trở vế vết xe của cha Lan ngày xưa Đà Lạt.

Về chính trị thì đã rõ; đại đa số khách ngưỡng mộ tìm nơi KL một đồng minh qua Người Di Tản Buồn; Đêm Chôn Dầu; Một ngày năm tư con bỏ nước ra đi v.v...nay thì KL hát khen người đã xua họ vào bước lưu đày, trại cải tạo, kinh tế mới ... KL là biệt kích văn nghệ theo kiểu mới không như kiểu của Hoàng Hải Thủy.

Về âm nhạc là một phá sản toàn diện. TCS nơi KL đêm ấy không hơn gì TCS trong đám ca sĩ choai choai sau 75, không biết nhạc sử, không ý niệm về cái đẹp (esthetique), tuy đến mức Thanh Lam la hét. Nét chính yếu trong nhạc TCS là nhịp rất chậm, trừ những bài về sau học theo kiểu ngoài Bắc trước 75 như người đi lên đồi cao, mẹ vỗ tay hoan hô hòa bình.

KL đã hát tham, làm thành điều kỳ dị gọi là liên khúc; mỗi bài một chút, hát nhanh hát gấp. Mây Hồng không nhẹ nhàng mà như đang bị hurricane thổi; bước chân của Hạ Trắng như bị kẻ cướp rượt qua công viên. Những bản nhạc ấy không thích hợp cho nhún nhảy mà nghề nhún nhảy KL lại không có. Thế mà KL cũng đã vung vít quờ quạng khá nhiều, nhúc nhích, xung xăng.

Ngạc nhiên vì sao KL lại biến những bản nhạc gạo cội của mình thành những presto dồn dập không đúng chỗ. Đó là về âm nhạc. Nhưng thực tế với giọng ca lứa tuổi gần 70, người ta còn hát chậm để còn chỗ mà thở. Patty Page đã làm điên đảo giới âm nhạc khi bà đã gần 80 mà hát hay hơn những bài gạo cội thời xuân sắc. Nhưng Patty không phung phí sức lực mà nuôi dưỡng giọng ca qua những bản "chữ ký" (signature song). Các nghệ sĩ về già đều giữ những lần trình diễn cũ làm sao cho chúng không mờ đi. Danh cầm Mỹ Van Cliburn, đoạt giải dương cầm Tchaikosky Nga thời Kroutchev, sau một thời gian im lìm, đã trở lại sân khấu và ông cũng đàn lại concerto năm xưa viết bởi Tchaikosky, tác phẩm đưa ông đến đĩnh cao trong đời nghệ sĩ.

Một điểm không đáng nói nhưng phải nói. Đó là cách ăn mặc, dù cô nói ngay khi bước lên sân khấu xin lỗi y phục không tươm tấc. Khánh Ly trong chiếc măng tô, quần tây, tóc búi sơ sài trông giống như mấy bà nội trợ lái xe vào Home Depot ngày cuối tuần mua vật dụng sửa nhà hay cây cối về trồng.

Đấy là một sự tính toán để biện giải về sau rằng nàng không cố ý hát hầu nhân viên ngoại giao CS mà bị ép trong một hoàn cảnh, nể nang hay quá yêu nghề. Không thể có chuyện ấy ở một người khôn ngoan như Khánh Ly: đã về VN trở lại Mỹ nói các giọng điệu khác nhau tráo trở ngọt ngào như sống chết với cờ vàng và tôi chỉ vì tiền và vì sợ bọn kháng chiến. KL hẳn biết chuyện xuất hiện nầy không đơn giản. Tô Văn Lai không nói gì với KL sao? Mắc gì KL phải đến đấy để bị ép lên hát!

Tính toán nầy chẳng may không giúp gì mà đã cùng những yếu tố khác đã đưa KL vào góc tối. Mãnh quần hồng hoen ố rượu rơi. Với thời buổi truyền hình ngày nay, dung mạo của nghệ sĩ không thể xao lãng. Trở lại Patty Page, lúc trẻ đâu có đẹp như các ca sĩ Mỹ khác, và không đẹp như KL. Nhưng tháng 11 năm 2010 có hình nằm trên trang bìa một tạp chí điện ảnh số 1 của Hollywood,  sắc diện tinh anh. Ở tuổi 84, Patty vẫn còn lưu diễn ở Mỹ và Canada, mỗi năm chừng 50 buổi. Khán thính giả không phải trông một bà lão lụm khụm ăn mặc bê bối.

Các bạn chớ vội tin những điều tôi viết, hãy xem cái video thì rõ hơn nữa. Nếu các bạn thấy tôi viết không quá đáng, nếu các bạn là ông bầu văn nghệ trình diễn, bạn có dám đem hai triệu dollars mời KL hát để đầu tư làm giàu hay không? Người bơm tin nầy rất thích trò lạm phát, tập tễnh nghề tin vịt.

Thật buồn, tôi không muốn viết nhiều, bỗng dưng tôi thấy quí mến cái chết chưa có, không có thật, nhưng có trong ước mơ của Dalida: tôi muốn chết trên sân khấu dưới những lằn đạn của ánh đèn chiếu rọi, trong sự ôm ấp của những bức màn nhung. Nơi đó, nơi sân khấu, tôi đã được sinh ra và sống lên, không gian dối, không xảo hoặc; tôi chỉ có một tội là hớp hồn dân Pháp tuy không nhiều như Đờ Gôn theo sự thăm dò dư luận. Nhưng tôi, Dalida, tôi không bá đạo không mánh mung như nhà chính trị già nua nầy, tôi hát trên sân khấu, chết trên sân khấu, công khai, không lén lút, chỉ có nghệ thuật, không mồm mép, lưu manh. [cập nhật 2016].Và tôi cũng quí mến cái chết có thật trên sân khấu của Jane Little, đại hồ cầm, ở Atlanta.

Sân khấu không phải là đất thành của những con tắt kè đổi màu. Những thứ hồn cô cốt cậu, ai ai cũng lánh xa, dù ở trên chiến tuyến nào hay trên quan điểm nào. Sân khấu linh thiêng như đền thờ nghệ thuật không dành cho những thứ lưu manh. Tôi không đồng ý với Trịnh Công Sơn trên nhiều điểm, nếu không nói là ghét. Nhưng ghép Khánh Ly với TCS ở chỗ chê lẫn chỗ khen, ở chỗ thích lẫn chỗ không thích thì tội nghiệp cho Sơn.  (bài đã đăng)

========================================

thơ Trang Y Hạ

    sông nước Miền Nam


người đàn bà ngụ bên bến sông 
Trang Y Hạ
Ngày chị dời nhà về bên bến sông
đất ở nơi đây, lây cái nghèo của chị
nuộc lạc buộc lá dừa làm tấm vách thật kỹ
chị sợ tốc bay khi gió chướng vỗ về
chiếc xuồng neo chòng chành bên cọc kè
chị cũng có một thời – cứ cho là sung sướng
con chị được cắp sách đến trường
chồng chị đi lính đến tháng lãnh lương
anh gởi tiền đều đều về cho chị
không nhiều lắm
nhưng cái tình mới thật là đáng quí
khi anh về phép chị hết mình chăm lo…
ngày “hòa bình” chị chở xác anh qua đò
chạy thẳng tuốt vô đồng – bên quê nội!
nhìn ba đứa con trong lòng như tơ rối
chị giấu giọt nước mắt trong tâm.

◙
Chị về ngụ bên bờ sông nầy đã mấy năm
chiếc xuồng trôi mòn theo con nước
bìm bịp – chị nghe quen tai – mỗi ngày xuôi ngược
những đứa con ngấm hạt phù sa, lớn khôn.
giọt mưa đêm thấm qua vách lá, bồn chồn
chị nhớ anh!
nhớ ngày anh bôn ba hành quân đi đánh giặc
về phép – anh đưa chị qua phía bên kia bắc…
anh mua cho chị,
cho con – chiếc áo mới đón xuân
chị nhìn anh ngập ngừng – anh hiểu ý…
đời lính bọn anh quần áo có thiếu chi
rồi chồng chị ra đi – ra đi không bao giờ trở lại
kỷ niệm về anh – chị nhớ mãi
“…lấy chồng đời chiến binh…”
vắng anh, cái chòi mẹ con chị ở – mãi chùng chình
bởi thiếu bàn tay người đàn ông cầm giữ
chị thương các đứa con thiếu chữ
giọt nước mắt tuôn rơi!
chiếc nhẫn cưới ngày nào cũng bán để tiêu rồi
chị cảm thấy – quả thật là có lỗi.

◙
Thăm thẳm đêm màu tối
bốn mẹ con nắm tay nhau ra bờ sông
leo lên thuyền xuôi dòng
chị nhìn lên bầu trời cầu mong…
rạng rỡ các vì sao!
lênh đênh trên sóng biển – nước mắt chị lại trào
anh ơi – hãy phù hộ
cho mẹ con em được xuôi chèo mát mái
qua bên nớ các con sẽ tìm lại
thời hào hùng đi giữ nước trong anh.

===================================================

viễn ảnh hòa bình Ukraine

   hoa hướng dương, biểu tượng và nguồn lợi của Ukraine

Sơ phát dự án hòa bình Ukraine

Dẫn nhập (TTT)   ♫Cô kia đeo sợi dây chuyền vàng, có thằng du côn giựt chạy, nó bị bắt, tòa quyết định nó có tội. Ai lại không biết. Nhưng có kẻ dùng một hệ thống quy chiếu khác nói người đẹp kia có tội. Cái tội làm chủ dây chuyền quý và đeo vào người khi dạo phố. Đó là nói trên quan điểm trùng trùng duyên khởi, để giải quyết rốt ráo. Thấp hơn thực tế hơn, không có Hồ Chí Minh thì không có Ngô Đình Diệm. Không có NĐD thì không có Trí Quang; không có TQ thì không có Phật Giáo Đồ Tâm Châu, không có Nguyễn Ngọc Loan dẹp bàn thờ chận đường.
Trong mức độ giới hạn, lập luận rộng rãi trên có thể giúp những người ủng hộ Trump tìm hiểu ý tại ngôn ngoại của Cụ Trùm nói quá đáng chỉ có 1/2 sự thật, Zelensky làm cho chiến tranh bùng nổ. Đó cũng là phương pháp luận của bài bình luận đi kèm email nầy của tạp chí "The Hill".
Ukraine rất gần với tình hình VN, có khi đến thời Lý Thường Kiệt giông giống giữa Putin và Vương An Thạch. Kyiv nói mỗi tuần giết 2000 lính Nga như Saigon ra rả mỗi ngày: trong 24 g qua, chúng ta đã hạ 3 trăm VC, 43 thằng bị thương, không kể số được đồng bọn mang đi. Newsweeks nói cả một trung đoàn Nga bỏ chiến trường trốn qua biên giới Ba Lan. Âu Mỹ đã bình chân như vại khi Nga chiếm Crimea, cũng như 1972, VC chiếm Phước Long làm bãi đậu xe tăng sẽ dùng ba năm sau, em gái Dạ Lan vẫn chỉ yêu anh binh nhì.
Bài của The Hill không có gì mới lạ, vì những đường nét tổng quát đã rõ ba năm nay. Nhưng nó xuất hiện ngay sau khi Trump và Putin điện đàm một giờ. Trump đang há miệng chờ sung rụng, trái sung là lò phát điện nguyên tử lớn nhất thế giới đã ngưng hoạt động vì chiến tranh.
Những người ủng hộ Zelensky sẽ nói rằng con cừu lo bị con chó sói chụp ăn thịt nên suốt đời trông nhờ ông chủ nông gia nuôi nó bảo vệ, cho đến khi nông gia nầy cắt cổ nó ăn thịt. Nông gia là Mỹ, chó sói là Putin. Con cừu Miền Nam sợ con chó sói Hà Nội đã núp vào nách nông gia HK cho đến khi...
Ông A mở tiệm phở trong vùng và tìm mọi cách không cho ai mở tiệm thứ hai nhưng đến khi vẫn có ông B mở tiệm phở thì ông A sẽ nói với ông B chúng ta sẽ cùng nhau không cho ông C nào đó mở tiệm phở thứ ba. Người ủng hộ Trump nói Trump là ông A, ông B là Tập Cận Bình, ông C là Putin.
Ukraine là một quả cầu nhiều mặt như cầu đèn trong rạp cine quẹt qua mắt chúng ta những luồng ánh sáng khác nhau, do đó Ukraine sẽ làm cho các nhà quan sát nhìn theo một chiều ánh sáng. Tuy vậy, Ukraine sẽ là cơ duyên mở ra một viễn ảnh mới mà con cháu lớp già nua sẽ sống trong đó.
Vì vậy, tùy từng cá nhân, Ukraine vừa là chuyện nên quên đi, bỏ qua đi Tám; Ukraine cũng là một điều nên tìm hiểu để học thêm, đối với những cá nhân lo chết không có cơ hội học thêm như không có cơ hội "sống trên đời ăn miếng dồi chó, chết xuống âm phủ biết có có mà ăn không".♫

Sơ phát dự án hòa bình Ukraine
Alan J. Kuperman. The Hill Opinion March 18, 2025

Tôn Thất Tuệ dịch và giới thiệu


Không phải chỉ một mình Putin hoàn toàn trách nhiệm khởi đầu và kéo dài chiến tranh. Phải kể thêm Zelensky và Biden.

◙ Trước tiên, theo các tài liệu vừa được giảo nghiệm và được Tòa Án Kyiv xác nhận, chính nhóm đấu tranh hữu khuynh Ukraine khởi xướng bạo động năm 2014, đã khiêu khích Nga bắt đầu xâm chiếm vùng biên giới đông nam gồm bán đảo Crimea. Lúc ấy, Ukraine có một tổng thống thân Nga, Viktor Yanukovych, thắng bầu cử tự do và trong sạch năm 2010, với sự ủng hộ mạnh mẽ của sắc dân gốc Nga trong khu vực đông nam.

Năm 2013 ông chủ trương hợp tác kinh tế với Nga nhiều hơn với Âu Châu. Khối dân chúng thân Âu Châu đã phản ứng một cách hòa bình, chiếm công viên Maiden và các công sở của chính phủ ở thủ đô cho đến khi ông nhượng bộ vào giữa tháng 2 năm 2014 mới chịu rút lui. 

Tuy nhiên, lúc ấy, nhóm đấu tranh hữu khuynh từ những cao điểm quanh công viên xả súng bắn chết cảnh sát và một số người chưa rời kịp. Cảnh sát bắn trả nhắm vào các ổ súng nhưng nhóm đấu tranh phao tin cảnh sát bắn người biểu tình không vũ trang tuy thực sự theo tòa án, người biểu tình vô tội bị nhóm hữu khuynh bắn chết. Dân chúng nghe tin bất mãn xuống đường và TT phải chạy thoát qua Nga.
Putin đáp lại bằng cách dàn quân ở Crimea và cung cấp vũ khí cho dân chúng vùng đông nam Donbas, nhân danh những người dân U gốc Nga bị thương tổn vì tổng thống của họ bị lật đổ một cách không dân chủ. Mặc dù không thể biện minh cho việc Nga xâm chiếm, chiêu hồi mã thương nầy phủ nhận ý kiến nói Putin không bị khiêu khích.

◙ Thứ đến, tổng thống U, Volodymyr Zelensky, góp công mở rộng chiến tranh bằng cách vi phạm thỏa ước hòa bình và xin viện trợ của Nato và xin gia nhập tổ chức nầy. Đó là thỏa ước Minsk 1 và 2 đã được ký kết bởi TT tiền nhiệm Petro Poroshenko năm 2014 và 2015 chấm dứt giao tranh vùng đông nam và cứu các binh sĩ U đang bị vây khổn.

Ukraine sẽ phải cho Donbas quy chế bán tự trị về chính trị vào cuối năm 2015. Điều nầy Putin kỳ vọng đủ làm cho U không thể gia nhập Nato, không biến U thành một căn cứ quân sự. Nhưng chẳng may U từ chối thi hành lời cam kết. Năm 2019, khi vận động tranh cử, Zelensky hứa sẽ thi hành các thỏa ước nầy để ngăn chận các cuộc chiến tương lai. Nhưng khi đắc cử, ông đã thoái thác không giữ lời hứa.

Thay vào đó ông cho nhập cảng vũ khi từ các hội viên Nato. Với Putin đó là giọt nước tràn ly; cho nên ngày Feb 21, 2022, Putin công nhận nền độc lập của Donbas và yêu cầu Zelensky bỏ ý định gia nhập Nato và cầu viện quân sự.

Khi Zelensky từ chối đáp thuận, Putin khởi động mạnh mẽ chiến tranh xâm chiếm ngày Feb 24, 2022. Dù muốn dù không, Zelensky đã khiêu khích, mặc dầu quân biến nầy không thể biện minh những tội ác về sau của Nga.

◙ Thứ ba, Biden đã góp sức một cách quyết định vào việc leo thang và kéo dài chiến tranh. Cuối năm 2021, khi điều động các lực lượng theo biên giới và yêu cầu Kyiv thi hành thỏa ước Minsk, Putin muốn nói rằng nếu Zelensky không chịu thay đổi đường lối, Nga sẽ xua quân vào để ít nhất chiếm một dung đất nối liền Donbas và Crimea.

Bởi lẽ U hiện đang nhờ vã lệ thuộc quân viện của Mỹ, Biden có thể yêu cầu Zelensky thỏa hiệp với Putin. Nhưng ông đã để cho Ukraine tự quyết định với lời cam kết nếu Nga xâm chiếm Ukraine, Mỹ sẽ phản công tức thời và quyết liệt; do đó Zelensky tin rằng HK đứng phía sau đã mở đèn xanh cho ông thách thức Putin.

Nếu làm tổng thống, Trump đã sẽ không trao cho Zelensky cái "chi phiếu để trống" ấy và thế nào Zelensky sẽ thi hành thỏa ước Minsk mà Ukraine đã ký, chứ chẳng có ép dầu ép mỡ chi.

Lời cam kết của Biden đã bi đát tiếp sức Ukraine kéo dài chiến tranh với kỳ vọng HK không còn dụ dự sợ nguy cơ chiến tranh hạch nhân để quyết chí ủng hộ Ukraine chiến thắng. Biden đã tạo cho Ukraine những ảo vọng để kéo dài chiến tranh làm cho hằng trăm ngàn người chết mà quân Ukraine chỉ giành lại chưa được 1% lãnh thổ.

◙ Những cuộc thương thảo chấm dứt chiến tranh còn đang tiếp diễn Nhưng tin tức hậu trường cho biết đường nét chung như sau. Nga tiếp tục chiếm đóng Crimea và các vùng khác miền đông nam thuộc quân quản Nga. Phần còn lại của Ukraine sẽ không gia nhập Nato và được bảo đảm hòa bình bởi vài nước Âu Châu.

Điều đáng buồn là kết quả nầy đáng lẽ đã thành hình ba năm trước nếu Biden viện trợ Ukraine có điều kiện. Những gì tệ hại cho Ukraine đáng lẽ đã giảm thiểu gần như toàn diện nếu Zelensky chịu thi hành thỏa ước Minsk, bỏ tham vọng chính trị sẽ bắt Putin đầu hàng, nếu ông đã không cả tin vào viện trợ bất tận và vô điều kiện của HK.

TC vua đóng tàu thủy

Một xưởng đóng tàu ở Trung Cộng

Trung Cộng vua đóng tàu thủy

Xin xem bên dưới bài viết Anh ngữ về việc TC đứng dầu ngành đóng tàu thủy, tạo nên nguy cơ an ninh thế giới.

Trong phạm vi hạn hẹp email trong nhóm bạn bè, chúng tôi đã nhiều lần nêu lên mối nguy hại rất "dân sự" mà HK không để ý. Trung Cộng hiện làm chủ 60% hải vận thế giới và có quyền sở hữu 40% tàu thủy. Đó là vấn đề dân sự nhưng quan yếu hơn quân sự. Trong thế chiến 2, số tàu vận tải bị Đức Nhật đánh chìm nhiều hơn tàu chiến. Những tàu nầy chở vũ khí và lương thực.
Hiện nay, HK có thể dùng máy bay đưa một tiểu đoàn cùng cơ giới như xe tăng đến các địa điểm rất nhanh thay các tiền đồn như VN, Phi Luật Tân ... nhưng không thể loại bỏ nhu cầu vận tải của tàu thủy.
Trung Cộng đóng thuyền vận tải tại tiểu bang New York. Công ty thi hành là của Trung Cộng điều khiển bởi  bà Angela Chao em ruột của bà Elaine Chao. Elaine Chao từng làm bộ trưởng giao thông trong nhiều chính phủ Mỹ, và là vợ của thủ lãnh đa số Thượng Viện McConnell, đảng CH. Hằng năm hai chị em đều về Bắc Kinh lãnh chỉ thị. Angela vừa từ trần tai nạn giao thông.
Sau một năm chiến tranh Ukraine, giới quân sự cho rằng Putin đã sửa sai cái sai lầm ban đầu là không chú ý đến các xe vận tải, xe cũ hầu như thiếu dầu mỡ, thiếu phụ tùng, không thích hợp với chiến trường nhiều bùn lầy. Có thể vì vậy, Putin đã rút quân khỏi Kyiv vào tháng thứ hai. Chiếc rê em xê GMC có tầm quan trọng như thiết giáp, vì chở súng đạn, lương thực và chuyển quân.
TT Roosevelt đã ý thức tầm quan trọng của xe vận tải. Cho nên khi Ford chết, thì ông tức thì gọi đứa con trai của Ford đang chiến đấu ở Âu Châu phải về nước điều hành công ty của bố, sản xuất xe cho chiến trường.
Tàu có 60% hải vận là làm chủ các công ty dùng tàu thủy của TC và các nước khác; Tàu làm chủ 40% tàu thủy vận tải. Mỹ chỉ có 8%. Nếu TC phát động chiến tranh, TC trên cơ vì số lượng nói trên và những hải cảng hiện nay trên thế giới.
Trump đang thành lập một văn phòng thúc đẩy đẩy đóng tàu hải vận dân sự vì sự chênh lệch quá thảm hại: HK O,1% #  TC51%. 2024, trọng tải tàu do TC đóng cao hơn tổng cộng trọng tải của Mỹ từ sau thế chiến 2 đến nay.

◙ China's shipbuilding dominance poses economic and national security risks for the US

Yahoo News March 11, 2025

WASHINGTON (AP) — In only two decades, China has grown to be the dominant player in shipbuilding, claiming more than half of the world's commercial shipbuilding market, while the U.S. share has fallen to just 0.1%, posing serious economic and national security challenges for the U.S. and its allies, according to a report released Tuesday by the Center for Strategic and International Studies.

In 2024 alone, one Chinese shipbuilder constructed more commercial vessels by tonnage than the entire U.S. shipbuilding industry has built since the end of World War II. China already has the world's largest naval fleet, the Washington-based bipartisan think tank said in its 75-page report.

“The erosion of U.S. and allied shipbuilding capabilities poses an urgent threat to military readiness, reduces economic opportunities, and contributes to China's global power-projection ambitions,” the report said.

Concerns about the poor state of U.S. shipbuilding have been growing in recent years, as the country faces rising challenges from China, which has the world's second largest economy and has ambitions to reshape the world order. At a congressional hearing in December, senior officials and lawmakers urged action.

Last week, President Donald Trump told Congress that his Republican administration would “resurrect" the American shipbuilding industry, for commercial and military vessels, and he would create "a new office of shipbuilding in the White House.”

“We used to make so many ships," Trump said. "We don’t make them anymore very much, but we’re going to make them very fast, very soon. It will have a huge impact."

In February, the heads of four major labor unions called on Trump to boost American shipbuilding and enforce tariffs and other “strong penalties” against China for its increasing dominance in that sector.


“What we are seeing now is a recognition of the strategic significance of shipbuilding and port security, and the related challenges posed by China,” said Matthew Funaiole, a senior fellow in the China Power Project at CSIS and a co-author of the report. Funaiole said concerns over shipbuilding are “a fairly bipartisan issue."

The report said that China's shipbuilding sector went through “a striking metamorphosis” in the past two decades, transforming from a “peripheral player” to the dominant player on the global market, with efforts centered on one state-owned enterprise: China State Shipbuilding Corporation, or CSSC.

At the same time, China has greatly expanded its navy. Last year, a CSIS assessment found that China was operating 234 warships, compared with the U.S. Navy's 219, although the U.S. continued to hold an advantage in guided missile cruisers and destroyers.

SALUTO GAUTAMA 

KÍNH BÁI ĐỨC CỒ ĐÀM

Tôn Thất Tuệ

Huế, một buổi chiều không núm lại được “buổi chiều”, để “buổi chiều” trôi xuôi hay bước xuống đò Thừa Phủ qua sông. Đà Lạt, một buổi sáng không giữ được “buổi sáng”, để “buổi sáng” theo ánh mắt xuống sâu trong thung lũng anh đào mãi xa kia. Những nam mô, những amen chẳng làm đếch được gì, người ơi.
Tôi tiếc không xóa những dòng nầy vì thầy cựu hiệu trưởng Hàm Nghi, Võ Văn Dật, đã khen là những vần thơ hay nhất của tiểu đệ, không có trong tuyển tập Huyễn Hoặc mà thầy giúp lên khuôn thành ấn bản tin học. Số là mấy chữ đó tôi viết trong một email bâng quơ xạo sự có bằng cấp. Có lẽ nhà văn Võ Hương An (thầy Dật) biết "buổi sáng" là gì, "buổi chiều" là gì nên thầy bảo ghi vào "bilan" cuộc đời của tôi.
Bilan, tiếng Tây, là bản tổng kết chi thu của một quốc gia, của một xí nghiệp sau một hạn kỳ, tam cá nguyệt, lục cá nguyệt hay thường niên. Hậu thế sẽ thấy qua các con số những sinh hoạt liên hệ, viện trợ của Mỹ, của Pháp, thuế gián thu, trực thu bao nhiêu; xuất ra bao nhiêu bồi thường chiến tranh vì thua cuộc, xây đập thủy điện bao nhiêu. Nhưng bilan của cuộc đời là tổng kết ba vạn sáu ngàn ngày nếu sống đủ 100 năm. Nợ tình bao nhiêu? Nợ tiền chừng mô. Nợ núi sông? Ai chưa ân đền oán trả giang hồ cho mình?
Nhưng thưa thầy, con chưa chết làm bilan chi vội, thầy ra lệnh nay đã 5 năm. Thưa thầy, con đâu có gấp mà phải làm bilan bây giờ. Tổng thống Mỹ Reagan khoe với Gorbachev cái mồ làm sẵn sau vườn nhưng nói với thủ lãnh Nga nầy rằng ông không vội chi. I'm not in a rush. Me too, I'm not in a rush.
À mà quên nói các thứ xôi hỏng bỏng không, "buổi chiều buổi sáng" nêu trên sẽ được ghi vào phần lỗ, phần thâm hụt trong các bilan. Đến như không làm được anh hùng dõm vì không có trăng mà mài gươm dưới nguyệt theo kiểu Đặng Dung; cho nên "người hẹn cùng ta đứng bên bụi chuối" như Vân Tiên ngồi sau bụi môn chờ khi trăng lặn bóp hồn Nguyệt Nga.
Thầy Dật thấy tôi thua lỗ quá nhiều bèn khuyên nên an bần lạc đạo, sống vô ngại.
Tôi đã áp dụng “vô ngại” khá nhiều trong cuộc sống. Lý vô ngại, sự vô ngại, lý sự vô ngại, sự sự vô ngại; khai thông những vụ đắp mô như mô đắp trên quốc lộ hay tỉnh lộ.
An bần, không muốn an bần mà phải an bần, chúng tôi đâu có muốn ăn sắn (khoai mì) nhiều chất độc thay gạo. Đâu có muốn lượm tàn thuốc bỏ vô nõ thuốc lào bắn lên cung trăng. Chúng tôi thèm điếu Philip Morris trong túi của Bác.
Lạc đạo. Lạc đường, lạc lối, đạo lạt như nước bọt. Đạo ư? quên mất “thiên trời địa đất tử mất tồn còn tử con tôn cháu lục sáu tam ba” mà viết chữ đạo 盜 thành ăn trộm ăn cướp, hóa ra mà hay. Bần cùng sinh đạo tặc.
Thầy Dật bỏ nghề dạy qua làm ở Giám Sát Viện, cơ quan cao nhất chuyên lo thanh tra, trừng trị tham nhũng, đứng đầu bởi cậu của tổng thống. Thưa thầy, con là đốc phủ sứ, ngạch cao nhất, vào thời lạm phát phi tiển, với song hành kiệm ước TVA (tội về ai; taxe de valeur ajoutée), có lúc muối không còn mà ăn. Tận cùng bằng số. Thương vợ con quá, bèn mong được các đồng nghiệp cho chia vẹt bờ măn rê (conjuguer verbe manger), tao ăn, mầy ăn, chúng ông ăn. Je mange, tu manges, nous mangeons. I eat, you eat, we eat. Nhưng nào đâu được, có dư thì chúng ông ăn. Nous mangeons. 

Ông bà già vợ tôi bán căn nhà trên phố về thảo trang ngoại ô Saigon. Ngôi nhà trị giá mua được ba chiếc xe DS19, bốn chiếc Peugeot 404. Người mua nhà là một đồng môn trước tôi một năm. Nhạc mẫu cho cái tủ áo quần bằng kính, tôi không nhận vì không có tiền thuê xe chở.
Vậy thì an bần đã quen, nhưng mà lạc đạo thì e không có, tuy có thể mặc cái áo tràng xám, đạo mạo miệng lâm râm nam mô một bồ dao găm, một trăm con chó, một rọ con tôm một ôm rau húm.

Đạo của tôi là đạo ăn. Tôi cho gà ăn rất đầy đủ. Tôi an tâm đi ngủ khi đã đóng cửa chuồng gà, sợ chồn cáo nhảy vô và gió lạnh thấu xương. Tôi không ăn thịt chúng, chỉ lợi dụng sức lao động của chúng là ăn trứng. Tôi tôn trọng quyền bình đẳng của thú vật cần hưởng an lạc. Mỗi lần cho gà ăn, tôi sám hối nghiệp chướng đã có thời gian không thể cho vợ con đủ khoai sắn thay cơm.
Đạo của tôi gần với ông Cồ Đàm. 
Tôi đói cơm như Ngài đói cơm. Ngài nhờ chén sữa của bé chăng dê Chiên Đà mà sống lại để giác ngộ, còn không thì cũng ra ma như cả làng Ukraine vào nạn đói 1932. Khi gần chết, Ngài cũng phải ăn chén cơm Thuần Đà dâng mà đủ sức làm lời chúc lũy cuối cùng.
Đạo ăn của tôi nghiêng về phần "phước" mà giới trí thức khinh miệt, miếng ăn là miếng tồi tàn, chỉ chú trọng tới trí.
Phước là một trong hai chân của các tín ngưỡng rất gần với người thực tế. Chân thứ hai là trí. Vì vậy Đức Cồ Đàm có danh hiệu Lưỡng Túc Tôn, Đấng có hai sự đầy đủ, phước và trí, (không phải là kẻ có hai chân, tuy túc 足 là chân, và đẩy đủ).
Kim cổ đông tây, các nền độc tài đã dùng cái ăn để trừng phạt kẻ khác, để cai trị như điều khiển một đàn cừu đói.
Saluto Gautama. Kính bái Đức Cồ Đàm.

Ukraine Mỹ chia verbe manger

CHIA VẸT BỜ MĂN RÊ
nous mangeons

Tôn Thất Tuệ
Tạo hóa gây chi cuộc hý trường, má Huyện của tui có lẽ nhầm, cuộc hý trường không chính xác vì hý trường như trường Bà Tuần Huế mình. Tạo hóa gây chi biết bao nhiêu vở kịch hài. Kịch hài, hài kịch thì mình thích coai như Bob Hope, anh mặt ngựa Fernandel, ông cò Fantoma.
Nhưng trên hết, kịch hài, chuyện hài không phải là cảnh tuột quần đưa đít cho người xem mà là chuyện thật, càng thật càng làm cho mình cười. Như vậy cái hài có khắp nơi và tự nó có sức hấp dẫn. Xa như Ukraine. Putin đàn áp dân chủ đòi Ukraine bầu cử để có dân chủ. Buồn cười.
Zelensky đang bước vào thành công chấm dứt chiến cuộc như chính ông tuyên bố không gia nhập Nato, giữ trung lập. Nhưng được ông thủ tướng Anh hình dáng bi tơn dé dé ra lệnh ngưng, chỉ có đánh. Ông đã ký sắc lệnh cấm thương thuyết; nay ông đòi thương thuyết, Nga nó thọt lét cái vụ nầy. Vậy có chi là chủ quyền mà nhà kịch hài TV nầy rêu rao 3 năm nay để Waleca, anh hùng Ba Lan, phải lên tiếng ca ngợi.
Hai anh tổng thống cải nhau như hàng tôm hàng cá, anh phó đưa tay chỉ chỏ xưng hô "you guy", rứa không dui sao?
Thời sự biến chuyển quá nhanh, người ta không kịp nhận định những ý nghĩa trong những lời nói đúng nhưng khó hiểu.
Chỗ ni Trump võ biền nhưng có lý khi nói với Zelensky: ông không có bài, không có tẩy; nhưng nếu ông đi với chúng tôi thì ông có bài mà chơi. You don't have a card; if you deal with us, you will have a card.
Trên răng có khi dưới không dế, tẩy (stake) mô mà đánh với Putin. Cải lộn thua thằng mạnh (La raison du plus fort est toujours la meilleure), anh tô lô phôn Tập Cận Bình tức khắc xin cầu cứu. Khi CIA và Phật Giáo ép ra mỡ, cố vấn Nhu lên Phước Long đi săn với Cao Xuân Vỹ, hiệp thương cầu hòa với Phạm Hùng. Zel đến Luân Đôn dựa hơi ông vua đang lâm nguy mọi thứ, mà vua quân chủ lập hiến thì tệ hơn Bác Tôn Lò chỉ được hứa (hứa mà thôi) ướp CCC thay vì cả cái xác to tướng. Thủ tướng Anh ừ è, sẽ triệu tập thượng đĩnh, 3/4 đến dự ăn cơm chụp hình chẳng có quyết định gì, hứa sẽ trình Quan Bác HK kế hoạch ngưng chiến một tháng, trên không và trên bộ. Tin thất thiệt, Anh cho vay 3,5 tỷ, mà có thật thì bắn được 40 hỏa tiển là rồi chùa. Lão Putin sợ các ông à. Thủ Tướng Đức mới tuy đứng chưa vững, hứa với Anh góp chung thành 500 tỷ E chi phí quốc phòng. Bây giờ các ông mới xây xưởng vũ khí, tôi cắt dầu đưa dầu qua Ấn Độ và Tàu thì các ông lấy lợi tức kỹ nghệ chỗ mô mà lo cuốc phòng.
Lượng định tương đối chính xác, Âu Châu đã giúp Ukraine 285 tỷ, Mỹ giúp 185 tỷ (không phải 530 tỷ như Trump nói) nhưng viện trợ Mỹ vô cùng quan trọng như dàn chống hỏa tiển Patriot. Đức đã kéo ra khỏi kho những chiếc xe tăng cũ rích vô dầu mở đem viện trợ, mà còn không có đạn; tính vào số tiền trên còn có những chiếc Mig Ba Lan mua của Nga khi còn là chư hầu, một số quân dụng cũ Nato cấp cho Âu Châu. Những cú hạ xe tăng, máy bay Nga vào lúc khởi đầu chiến tranh chỉ có thể thực hiện với tín hiệu tình báo của Mỹ.
Rất có thể Mỹ dùng kỹ thuật xưa là "laser covering", bao bọc mục tiêu bằng tia laser và phi cơ chỉ bắn ra cho bom tìm laser tới. Tuần này Mỹ không còn chia sẻ tình báo nữa thì Ukraine không thể hạ hỏa tiển Nga bắn vào một hotel có phái đoàn cứu trợ Mỹ, không ai chết, chỉ có 4 người Ukraine chết. Ukraine đã tê liệt và nhờ Interlink của Elon Musk mới nhúc nhích lúc đầu.
Chơi với tôi thì có tẩy. Anh cứ mượn đầu heo nấu cháo là xong.
Một du khách giàu có đến thăm thị trấn. Ông ta đặt cọc 100 đô la cho chủ khách sạn rồi leo lên lầu để chọn phòng nghỉ. Chủ khách sạn, không chút do dự, cầm lấy tờ check và chạy đến chỗ người bán thịt để trả nợ. Người bán thịt, với tờ check trên tay, chạy đến chỗ bác nông dân trả nợ thịt bò. Bác nông dân lại đem trả nợ chủ tiệm sửa xe. Chủ tiệm sửa xe chạy ra tiệm tạp hóa để thanh toán hết các món nợ. Chủ tiệm tạp hoá đem tiền chạy đến trả cho cô gái bao là dân địa phương - vì túng quẫn đã "phục vụ trả sau" ... Cô gái ngay lập tức chạy đến gặp chủ khách sạn và trả cho anh ta tiền thuê phòng để tiếp khách. Đúng lúc, vị khách sộp kia từ trên lầu đi xuống và báo rằng ông ta không tìm được phòng phù hợp nên xuống để nhận lại tiền đặt cọc và rời đi. Không ai nhận được bất cứ thứ gì, nhưng cả thị trấn giờ đã thoát khỏi nợ nần và lạc quan ngóng về tương lai...
Anh Zel, Trump tôi là du khách ấy. Tôi đòi số nợ Mỹ cho anh mượn ba năm nay, anh chả làm ra cơm cháo gì. Có chút kim loại quí dưới đất, tôi cho đàn em như đại học M.I.T. đào lên chia anh tứ lục, anh lấy tứ lo cho con em học hành như Finland thua Nga mất đất nhưng ngày nay cường thịnh. Bánh ít đi qua bánh dì đi lại; tôi là dân buôn bán từ lỗ đít lên đầu, từ khi lọt lòng mẹ. Vi nhân bất phú, vi phú bất nhân. Ông Khổng chết đã lâu. Forget him for good. We share. For fun, we do French
Je mange, tu manges, il elle mange, nous mangeons, vous mangez, ils elles mangent.
Sound good? Xạ va?

======================================================

Góc trời xa lạ, Hà Giang
==============================================

Winston Churchill Ukraine

Zelensky tranh cử 2019

Churchill xứ Ukraine

Chistian Esch  Der Spiegel March 3, 2025

Cách nay 3 năm, Putin đã khởi động một cuộc chiến lớn nhất ở Âu Châu từ 1945. Hằng trăm ngàn người chết bị thương; hằng triệu người di tản; nhiều thành phố đổ nát hoàn toàn thành tro bụi.
Trong ba năm ấy Volodymyr Zelensky là hiện thân của ý chí toàn dân chống ngoại xâm. Ông chính là bộ mặt của một quốc gia không để cho nền độc lập bị soán đoạt, xuất hiện trên mọi hội nghị quốc tế. Nhiều người đã so sánh ông với thủ tướng Winston Churchill cương quyết bảo vệ Anh quốc khỏi bàn tay của Hitler.

Churchill 1940, tại đảo Cyprus, Dịa Trung Hải

Nhưng bây giờ tình thế đã ép ông giữ một vai trò khác. Chiến tuyến miền đông bị đâm thủng, quân Nga tiến mạnh thêm. Về phía Tây của lãnh thổ, sự ủng hộ không còn nữa, HK quay ngược 180 độ. Donald Trump không những muốn hòa đàm ngay với Nga mà còn nói năng như không khác giới lãnh đạo Cẩm Linh. Ông khen kẻ xâm lăng, khinh bạc nạn nhân của sự xâm lược ấy. Ông nói Nga muốn chấm dứt cảnh dã man rừng rú ấy và đáng lý Ukraine đã không nên khơi động cuộc chiến nầy.

Zelensky nay phải hướng dẫn quốc dân sống qua một cuộc thương thảo hòa bình, mặc dù không lấy gì đáng tin. Ông phải chuẩn bị cho chính mình và toàn quốc chấp nhận một sự thỏa hiệp đau đớn và kỳ dị. Vai trò mới nầy là gì? liệu ông có đóng đóng được mà không cần thuộc bài?
Những câu hỏi nầy là những lo âu không chỉ dành cho một tổng thống Zelensky mà cả toàn dân, liên quan đến sợ hãi, hy vọng, liên hệ với Tây phương, quan niệm về hòa bình, giá nào phải trả.

Zelensky bước vào chính trường 2019 khi đang giữ vai trò kịch sĩ truyền hình. Ông đảng "Đầy tớ của dân chúng" là ổ xung kích lay chuyển thế giới chính trị chuyên nghiệp, ông tự xưng là người của dân chúng, một chính trị gia phản nghĩa (anti politician).

Từ một kịch sĩ hài hước truyền hình được yêu chuộng, ông đã xem Donald Trump  - từng tung hoành trên đấu trường truyền hình như nhau - là mẫu người lý tưởng, không ngại tự tách lìa thế giới bệ rạc chung quanh. 
Giống như Trump, ông đưa ra những giải pháp đơn giản giải quyết những vấn đề phức tạp như sẽ bài trừ tham nhũng, trị an vùng Donbas muốn ly khai và tạo loạn. Nội chiến nầy xẩy ra năm 2014 và ngừng một năm sau theo thỏa ước Minsk, rồi tiếp ngay sau khi ký kết.

Khi tranh cử, ông nói: "này các bạn phải ngưng nổ súng". Chẳng khác nào ngày nay Donald Trump phát biểu về chiến tranh Ukraine. "Giải pháp hết sức đơn giản, dễ lắm thế mà các chức sự đần quá, sợ quá, hèn quá, không dám thương thảo với Putin".

Một cựu giới chức cao cấp ở Kyiv nói rằng cho đến giờ phút nầy Zelensky vẫn ăn nói như một người populist (mỵ dân); thế giới quan của ông giống như tầm nhìn của một đứa trẻ; hiểu biết hạn hẹp về chính trị.
Hai năm sau kể từ khi thắng cử vinh quang, ông chỉ thực hiện một số ít trong những điều hứa hẹn, danh tiếng không còn nhiều. Chiến tranh Donbas không thể ngưng. Chiến sĩ tiền tuyến không nhận ông là tổng thống và tổng tư lệnh có các quyết định không quân sự và sai lầm như rút quân xa khỏi giới tuyến ngưng chiến, nại cớ tránh đụng độ; trong lúc Nga nhất quyết tiến tới, chiếm những nơi Ukraine rút xa.

Nói chung, không có những câu trả lời đơn giản cho những vấn đề phức tạp.

Tháng 2, 2022, Zelensky ngồi chung bàn với Phó Tổng Thống Kalama Harris tại Hội Nghị An Ninh Munich. Dường như ông không biết hôm ấy là một trong những ngày cuối cùng ông giữ vai trò "đầy tớ dân" của một tổng thống bất quy ước trong thời bình. Mùa thu năm trước, Nga đã dồn quân rất nhiều theo biến giới và HK đã lưu ý ông nguy cơ xâm lấn cận kề. 

Nhưng ông vẫn tiếp tục đeo theo quyền lực trong vai trò mà ông đã tự cho mình. Ông muốn xây đường sá khắp xứ theo những dự án "ruột",  và ông vừa khánh thành một cây cầu qua sông Dnipro. Ông không muốn lập một kế hoạch phòng thủ. Ông tin rằng tiên tri một cuộc xâm lăng của Nga chỉ là trò bịp.

Nhưng bà Harris có nhiệm vụ đưa Zelensky ra khỏi cơn mơ ngày. HK đã đi đến kết luận rằng Putin đã quyết định tấn công và yêu cầu Zelensky công nhận sự kiện nầy. Ông đáp: Sao tôi phải công nhận điều đó để làm gì?". Cựu bộ trưởng quốc phòng Oleksky Reznikov nhớ rằng lúc ấy, phái đoàn Ukraine hỏi bà vì sao HK không trừng phạt Nga khi biết Putin đã quyết định. "Chúng tôi không tin sự lượng định tình hình nầy. Lạ quá, ai cũng đòi hỏi chúng tôi nhượng bộ như làm một vụ ký kết Minsk mới. Chúng tôi tự hỏi phải chăng người ta dọa quý vị chơi cho vui hay thực tình lưu ý quý vị."

Bây giờ thì ông biết rõ hơn. Không lâu trước hội nghị nầy, ông đi ciné xem phim Golda với minh tinh Helen Mirren đóng vai bà Golda Meir; vị nữ thủ tướng Do Thái nầy năm 1973 không chịu tin các lân quốc Arab đang có kế hoạch xâm chiếm Do Thái. Phim mở đầu trình bảy rõ ràng sự bất đồng quan điểm trong nội các; sự khác biệt ý kiến giữa mật vụ tình báo và các tướng lãnh về câu hỏi: một cuộc tấn công như vậy có thực sẽ xẩy ra hay không?

Reznikov nói "cảnh trong phim không khác chuyện của chúng tôi ngày nay". Người nói có, người nói không. Mấy ông tướng quả quyết chúng không đám tấn công; ít ra cần một thời gian ngắn nữa, chúng mới dồn đủ lực lượng cần thiết. 

Nhờ Nga xâm lăng mà thế giới biết thêm một Zelensky mới. Chiến sĩ quyết tâm nầy đã bỏ com lê mặc áo trận màu cứt ngựa, để râu. Trái với dự tưởng của nhiều người, quân Nga đã vận chuyển rất nhanh tiến gần thủ đô Kyiv; giống như Chiến Dịch Danube dập ngay phiến loạn Prague 1968, oan kích triệt hạ lãnh đạo Tiệp Khắc.

Tổng thống Ukraine cho biết ông quyết định kháng cự, ông bày tỏ can đảm và khuyến khích mọi người hưởng ứng. Biểu hiện Zelensky không gì bằng một video tự quay cùng các phụ tá thân cận vào đêm thứ hai từ khi Nga tấn công. Ông chỉ đưa ra một thông điệp rất ngắng: Tôi có đây; chúng tôi có đây. Có lẽ đấy là bài diễn văn hay nhất của vị tổng thống nầy.

Feb 24, 2022 trở thành mốc thời gian mô tả sự nghiệp chính trị của ông. Đúng như các tiểu sử danh nhân cho biết: một ngày có giá trị hơn năm bảy năm. Đó là lúc Zelensky trở nên tổng thống của mọi người Ukraine.

"Giống như Churchill, không phải một mình Quý Nhân là con sư tử; mỗi người Ukraine là một con sư tử. Nhưng Quý Nhân được chọn cất tiếng hống cho đoàn sư tử". Thủ tướng Anh Boris Johnson đã phát biểu như vậy, để ca ngợi Zelensky. Boris Johnson là người ủng hộ Ukraine to tiếng nhất Âu Châu và cũng là chính khách đầu tiên mà Zelensky điện thoại khi Nga tấn công.

Boris Johnson - tác giả cuốn tiểu sử nồng nhiệt về Churchill - nói  tinh thần Churchill đã sống lại nơi Zelensky trong cuộc điện đàm nêu trên. Nhiều người dùng lại so sánh nầy. Michael Waltz, đương kim cố vấn an ninh của Trump, lúc ở Hạ Viện vào tháng 3, 2022 đã gọi Zelensky là Churchill thế kỷ 21.

Churchill là vai trò mới của Zelensky: quyết tâm đối đầu một thế lực lớn mạnh hơn, để bảo vệ dân chủ, sát cánh với HK và Tây Phương.
So sánh với Churchill có nghĩa: kẻ thù giống như Hitler, thỏa hiệp với Putin là điều không thể làm và không đáng làm. Và trên hết, triệt để thắng Nga là một mục tiêu có thể thực hiện.

Tuy vậy, triết lý nầy, lập luận nầy chưa có trong đầu óc của Zelensky khi chiến tranh bắt đầu. Lập luận nầy chỉ xuất hiện từ Apr 2022, khi ông đảm nhận toàn bộ vai trò Churchill.

Zelensky trao huy chương tai mặt trận, 2023

Ngay từ ngày thứ nhất khỉ sự chiến tranh, ban tham mưu của Zelensky đã bắt đầu thương thuyết với Nga nhằm chấm dứt giao tranh. Chừng một tháng thì có khởi sắc, dường như vào lúc hai bên gặp nhau ở Istanbul. Một đồng thuận tạm, qui định Ukraine sẽ bỏ ý nguyện gia nhập Nato và theo chủ trương trung lập. Để đối lại, Ukraine sẽ có sự bảo đảm an ninh của các thành viên thường xuyên của Hội Đồng Bảo An LHQ trong đó có Nga. Chưa hẳn là một kết ước nhưng đã là những nét sơ phát cần thiết và đáng tin tưởng.

Thị xã Bucha

Nhưng tại sao không đi đến đâu?

Lời giải thích từ thủ đô Kyiv là Bucha. Đang khi các cuộc thương thuyết tiếp diễn ở Istanbul, đột nhiên Nga thông báo rút quân rộng lớn khỏi vùng thủ đô. Tại thị xã Bucha, ngoại biên Tây Bắc thủ đô, lính Nga ra đi để lại từng dãy xác chết thường dân chúng bắn hạ. Xã hội Ukraine xúc động bừng bừng. Chính Zelensky trông không còn bình tĩnh, run rẩy khi thị sát tại chỗ. Tuy nhiên hôm ấy khi được hỏi về các cuộc thương nghị, ông minh thị cho biết quyết tâm tiếp tục những gì đã đạt được.
Một lời giải thích khác là do Boris Johnson. Thủ tướng Anh đến thăm Kyiv April 9 đã cùng Zelensky đi bộ xuyên qua thị xã trống hoang nầy. Về sau thương thuyết gia Ukraine đã nói trong một cuộc phỏng vấn: Khi chúng tôi từ Istanbul trở về, Boris Johnson đến Kyiv và nói rằng chúng tôi không được phép ký kết gì với chúng, bây giờ chỉ có việc đánh mà thôi". Truyền thông Nga đã phóng tin: Tây phương đã cấm Zelensky chấp thuận kết quả thương nghị hòa bình.

 

Thủ tướng Boris Johnson và Zelensky, Kyiv April 9, 20222

Cuộc viếng thăm của Boris Johnson rất nặng ký. Một người trong cuộc đã nhớ lại lời của Johnson: Anh Quốc không bao giờ ký một tờ giấy nào với tội đồ Putin. Ông kêu gọi thế giới ủng hộ Ukraine với tin tưởng Putin sẽ thua trận. Tháng May 2022, cố vấn an ninh Oleksiy Danilov tuyên bố hoanh trên TV: Với Nga chúng ta chỉ ký đầu hàng. Đầu hàng đây là Nga đầu hàng chứ không phải Ukraine. Đột nhiên một Ukraine dưới vực thẳm đã thành một Ukraine toàn năng đứng trên đầu Nga.

Điều nầy ăn khớp với tâm lý quần chúng. Vui mừng đứng trên đầu đối phương, kẻ đã gây bao khổ đau.

Zelensky đóng vai trò của Churchill một cách có ý thức và tài tình. Nhưng ông không đóng hết vở kịch vào hồi chót, đã không thốt nên lời câu nói cuối cùng của Churchill. "Tôi không có cái gì để dâng hiến, ngoài máu, mồ hôi và nước mắt".

Tổng thống Ukraine chỉ thích nói đến chiến thắng, mà không nói đến hy sinh. Ông nâng cao mong cầu của đại chúng. Ấy là vào năm 2022, khi lần đầu tiên Ukraine chận được quân xâm lược và đẩy lui chúng. Ấy cũng là trường hợp năm 2023 khi bắt đầu cuộc phản công rần rộ quảng bá rồi chìm nghĩm. Ấy cũng là năm 2024, khi kẻ thù tiến như vũ bão qua vùng Donbas.

Khi quân đội khẩn cấp yêu cầu động viên vào mùa thu 2023 vì Ukraine thiếu lính, Zelensky tiếp tục chống lại trong mấy tháng. Ông không muốn có tên dính vào các chính sách trái lòng dân. Tính theo trung bình, lính Ukraine thuộc thành phần trung niên, sống ở vùng quê, hai bàn tay đã chai. Những kẻ sống ở thành thị có nhiều cách trốn lính.

Trên sân khấu quốc tế, ông được đón chào nồng nhiệt như cuối 2022, ông đọc bài diễn văn tại lưỡng viện quốc hội HK, được vỗ tay từng hồi lâu như năm 1941 Churchill cũng tại chỗ nầy được nồng nhiệt hoang hô. Zelensky so sánh chiến trận Donbas như Chiến Tranh Cách Mạng Mỹ.
Với sự tự tin đang lên, ông đến dự hội nghị thượng đĩnh Nato ở Vinius, Lithuania, năm 2023, chỉ trích mạnh mẽ dự thảo tuyên bố bế mạc không có bảo đảm tư cách hội viên của Ukraine. Ông nói Ukraine phải được tôn trọng, dự thảo nầy dị hợm chưa từng có, hết sức phi lý, dẹp đi.

Zelensky tại Quốc Hội HK 2022

HK đã tỏ ra bất mãn. Cố vấn an ninh Jake Sullivan nói: HK xứng được sự biết ơn tối thiểu.

Một nhà ngoại giao Ukraine cho biết Zelensky cảm thấy bị phản bội vì ông cứ nghĩ lời khuyến khích năm trước là sự cam kết bảo đảm an ninh. Từ đó, ông tỏ ra thất vọng; lời nói đầy cảm tính, cao vọng và trách móc.

Một người trong giới thân cận nói: Zelensky như một đứa trẻ nghĩ rằng điều mong cầu khó thực hiện mà cứ quyết chí kèo nài sẽ đạt được.
Ngoại giao đấm đá (bully diplomacy) được cựu chủ tịch quốc hội Razumkov dùng để chỉ lề lối hành động của Zelensky. (Razumkov đã bác sĩ trị đau lưng của Zelensky, nay trở thành đối thủ chính trị). Ông nói thêm: đấm đá hữu ích trong vài tháng đầu nhưng tốt hơn trở về lối ngoại giao bình thường; lột bỏ lớp áo trận, trở lại com lê, trở lại vị trí tổng thống như thường lệ, đừng làm anh hùng Che Guevera (CS Cuba).

Khi chiến tranh bùng nổ, giới chính trị không còn chỗ sống. Truyền hình chỉ chiếu chương trình đoàn kết của chính phủ. Quốc hội bớt quyền, trong lúc có thêm nhiều quyền cho tổng thống và chánh văn phòng phủ đầu rồng uy quyền mọi nơi mọi lúc. Không có bầu cử vì tình trạng chiến tranh.
Tuy đàn áp dân chủ trong nước, Putin kết án Zelensky là lãnh tụ bất chính và yêu cầu Ukraine tổ chức bầu cử. Donald Trump cũng có những lời tương tự. Ông nói Zelensky là tay độc tài không bầu cử, chỉ có 4% dân chúng ủng hộ.

Tuy không thích Zelensky, Razumkov cho biết con số 4% giảm từ con số thật là 57%; đa số dân chúng cho rằng vì chiến tranh không thể bầu cử. Một thỏa ước hòa bình với Nga sẽ chấm dứt tình trạng khẩn cấp để bầu cử. Tháng qua, Zelensky đã áp đặt những chế tài ngoài pháp luật đối với vị tiền nhiệm, cựu tổng thống Petro Poroshenko vì "nguy hại đến an ninh quốc gia". Ukraine không phải là nước độc tài như Trump kết tội mà là một quốc gia tơi tả vì chiến tranh.

Zelensky có lý do lo ngại cuộc bầu cử mới. Valerii Zaluzhnyi, cựu chỉ huy trưởng quân lực, sẽ nhảy vào đấu trường.

Khi ngưng chiến, Zelensky còn gánh trách nhiệm thi hành thỏa ước ô dề theo đó Ukraine sẽ nhượng bộ đủ thứ.

Về tâm lý, Zelensky chưa chuẩn bị đầy đủ để đối diện cuộc ngưng chiến trong đó ông là kẻ thua trận. Tổng thống và cuộc chiến đã thành một, qua hai sự kiện là ông đã để râu và mặc áo nhà binh. Nay nếu ông không đọc diễn văn, mặc complet cà vạt thì dân chúng thấy ngờ ngợ, ra làm sao.

Với ông, làm theo Churchill có nghĩa ngồi trên con ngựa chiến tranh như xuyên qua đường hầm, mắt nhìn ánh sáng cuối đường, huy động mọi sức lực của một xã hội mỏi mệt không thấy ánh sáng ấy như ông.

Zelensky ở tiền tuyến vùng Zaporizhzhia

Bây giờ, sự thể hóa ra rằng đường hầm ấy không có lối ra; cuối đường hầm nầy là một đường hầm khác gọi là hòa bình. Nhưng không phải là một nền hòa bình đích thực, nó sẽ mang lại thất vọng và nhọc nhằng. Làm sao giải thích rằng ánh sáng kia chỉ là ảo tưởng? Không có một ví dụ lịch sử nào như thế.

Có lẽ chẳng có ông Churchill nào trong câu chuyện nầy, vâng, ông Churchill có can đảm từ chối hòa đàm 1940 mặc dù quân Hitler đã tràn qua nước Pháp. Có lẽ đây đang nói người Phần Lan cũng trong mùa xuân năm ấy 1940 chấp nhận thua trận và chịu ký hòa ước với Moscou. Cuộc kháng chiến anh dũng của toàn dân Phần Lan dưới sự lãnh đạo của thống chế Gustaf Mannerheim không đủ sức ngăn chậm thảm bại nầy. Nhưng Phần Lan không bị hủy diệt để ngày nay làm một hội viên Nato.
Zelensky đã đóng vai Churchill gần như toàn bích. Nhưng ông có thể đóng vai Mannerheim hay không? Hy vọng ông làm được.

Với nhiều khó khăn, Ukraine đã sống sót qua năm thứ ba chiến tranh. Ở Donbas quân Nga tiến, ngày một nhanh hơn. Tháng 11-2024, lính của Putin đã lấy được một phần lãnh thổ quan trọng nhất, ý nghĩa nhất đến nay. Và xa kia, bên xứ Mỹ Trump đã thắng cử, bước vào White House.

Theo nhà phân tích chính trị Fesenko, một Trump tìm kiếm hòa bình sẽ là cái phao cấp cứu cho Zelensky. Bây giờ có một kẻ đứng ra lãnh nhiệm vụ thừa nhận nhu cầu nhượng bộ. Ông sẽ nói với dân chúng: Nào tôi đâu có bỏ cuộc; chính Tây Phương mới gây chao đảo cho chúng ta. Bỗng nhiên mừng quá, có kẻ đứng ra làm con dê tế thần.

Zelensky và Trump New York, Sep, 2024

Từ tháng hai năm nay, bao nhiêu biến chuyển, thời gian qua nhanh với một White House có ông tông tông mới. Thế giới đã tanh bành, đứt lề, đứt chỉ nhưng không ai cho là trầm trọng bằng Zelensky. Ông sẽ níu kéo vào đâu? Có lẽ Âu Châu, nhưng đó là một Âu Châu đứng yên, bất động, yếu ớt chỉ rêu rao những khẩu hiệu.
Tại Hội Nghị An Ninh Munich 2025, ông đã đam mê kích động lý tưởng Âu Châu, đề nghị một quân đội liên quốc, hình như ông muốn nói: nếu quý vị cho tôi vào tổ chức Liên Âu EU mà không vô Nato thì cả hai đều hữu danh vô thực. Nhưng Zelensky vẫn là kẻ đứng bên ngoài và không có con bài tẩy; EU có những vấn đề riêng muốn giải quyết với nhau từ bên trong.
Zelensky không đạt được ý muốn lấy lòng Trump. Tổng thống HK bắn ra những lời lẽ ác cảm; tình hình trở nên căy đắng Zensky không thể dằn lòng. Khi Trump hoài nghi sự ủng hộ của dân chúng và đưa ra tỷ số 4%, ông mở cuộc họp báo thông báo sẽ tổ chức một cuộc tham dò rộng lớn về việc nầy và đồng thời sẽ hỏi dân chúng nghĩ gì về Donald Trump và bầu đoàn, như bộ trưởng quốc phòng Hegseth, ngoại trưởng Rubio và tỷ tỷ phú Elon Musk.

Lẽ nào ông trở về vai trò cũ, vai trò ông tạm gát qua một bên để đóng vai trò Churchill? Những phản ứng mới đầy cảm tính, khiêu khích có tính cách giúp vui trên sân khấu, rất ít ý nghĩa. 

Nhìn qua Nga, khi nổ súng, Putin xem Ukraine là một miếng đất, một phần lãnh thổ, như một vật sở hữu; ông đang giành sở vật nầy không để Tây Phương cướp đoạt.

Bây giờ Trump đối xử Ukraine như một sở vật (an object) không khác Putin. Ông đang dàn xếp với lãnh chúa quốc gia bắc Âu nầy để cùng bình định hóa, chia phần tùy nghi sử dụng.

Tấn tuồng mới không cho Zelensky thủ một vai nào tạm đủ quan trong để giữ mặt. Như một kịch sĩ chuyên nghiệp đi quanh sân khấu không thấy tên mình trên danh sách diễn viên. Từ đầu chí cuối ông chỉ có một việc là chứng minh vai trò chủ chốt không thể thay thế; như để nói với dân chúng, với thế giới, với Cẩm Linh, với Bạch Cung: Tôi có đây. Có tôi đây. Chừng đó không đủ giúp ông làm nên lịch sử.

Xuất xứ Der Spiegel March 3

===============================================================

Huế, những năm 50 (1950 ...)

=============================================

bình bịch xưa nay

    Traction Avant
 

bình bịch ngày xưa

bình bịch ngày nay

Tôn Thất Tuệ * 2014

Một chiếc xe bình bịch chạy qua, chở trên mình một người mập mạp phương phi mang đôi kính đen. Một thiếu phụ trung niên gập mình chào gần như quỳ. Đứa con trai ngẩn ngơ cho đến khi mẹ nói: Hoàng Thượng đó con. Nơi xẩy ra là An Hòa ngay bên ngoài thành nội trên đường thiên lý hướng ra Văn Xá phía bắc. Đứa bé là Phạm Bá Hiền hiện ở San Diego, California. PBH hơn tôi sáu  tuổi, cho nên ước chừng thời gian trước hoặc sau khi tôi nằm nôi 1939. Về sau, hậu duệ của Nhiếp Chánh Vương Tôn Thất Hân, cậu Tôn Để, thấy chiếc xe gỉ sét nằm trong vườn ở Cung An Định, An Cựu. Chiếc xe gỉ sét là chuyện thường, ấn tín cũng chẳng ra gì, mà thân hoàng thượng thì "hoang phế bơ vơ".

Thế nào chiếc moto ni cũng bên Pháp đem qua; nó không thành một hiện tượng, vì người trên xe là vua mà, chừng ấy còn ít quá, có chi là xa xỉ; vả lại, ngài ngự chạy ở những vùng xa dân chúng, không phiền hà ai.

Mãi đến đầu thập niên 1950, khi bắt đầu vào trung học, tôi mới nhìn ra khỏi xó Bến Ngự một chút. Lại thấy có ông Từ Bộ Quýnh đi xe moto bình bịch; lại thấy ông cả Bính ở Vy Dạ đi xe cấy chi nhỏ hơn bình bịch mà to hơn mobylette AutoBécane. Lại thấy anh Hướng, làm cho Lý Lâm Tinh, huynh trưởng hướng đạo, chạy cái xe gì to hơn Lambretta. Lại thấy anh Ngọ, Mỹ Thắng (?) chạy xe Ết Bà (Vespa), chiều chiều qua Xẹt (Cercle Sportif) đánh tennis. Anh Hà Thúc Miễn, Bến Ngự cũng có Vespa. Bác Thanh, bố của Trịnh Công Sơn cũng có Vespa.

Con nít còn hay chú ý đến mấy chiếc xe moto cảnh sát hộ tống các quan lớn như thủ hiến, thấy vui vui thấy moto ba bánh, kéo bên hông một chỗ ngồi có người cầm súng. Con nít cũng thích xem các xe moto Harley nhà binh chạy trên lòng chảo sân vận động. Họ biểu diễn đứng trên yên xe, cởi áo, mặc áo trở lại mà xe cứ vù vù như bay. Muốn xem thì phải chui lỗ chó hàng rào từ phía trường Nguyễn Tri Phương.

Anh Miễn của tui còn có xe bốn bánh; sáu chục năm sau tui xem catalogue mới biết hiệu Chrysler của Mỹ. Huế mình không đến nỗi quê mà nghĩ rằng cà rem ăn không hết phơi khô để dành. Nhưng xe hơi không phải là món gần gũi; các xe của ông giám đốc học chánh, của tỉnh trưởng, thủ hiến thì tránh xa khỏi bị nước bùn tạt vô người.

Qua đến 1954 thì Huế có nhiều xe hơn, không ai chú đến xe bình bịch như của Ngài Ngự. Ngài Ngự bây giờ không đi xe hai bánh mà đi xe bốn bánh, đại xa, chạy khắp thành phố ngày đêm. Ngài đeo kính đen như thường, ôm một ca ve chỉ mặc xí líp. Ngài lịch sự nhường nửa cổ xe cho Ngô Chí Sĩ đứng trong chiếc tàu đang lèo lái con thuyền VN. Cuộc dạo chơi cố đô của ngài được ghi trong một đoạn về Thượng Tứ của Phan Mộng Hòa (ái nữ của Maria Mộng Hoa); may quá ngài cũng có một cùng đinh đỡ đạn:

 

Saigon truất phế BĐ 1955

    Tôi còn nhớ như in kỷ niệm về mụ Xoài. Đó là năm Huế phát động phong trào Bài Phong Đả Thực và ủng hộ “Triều” cụ Ngô. Học sinh công tư toàn thành phố ngồi đầy nhóc trên những chiếc xe buýt màu xanh dương hay xe GMC nhà binh. Bọn học trò chúng tôi được chở đi cổ động bỏ phiếu cho chí sĩ Ngô Đình Diệm. “Xanh bỏ giỏ, đỏ bỏ bì”. Xe lớp lớp chạy lòng vòng khắp mọi xó xỉnh của cố đô. Một đứa lớn họng hét to: “Đả đảo Bảo Đại” hoặc “Ủng hộ Ngô Đình Diệm” rồi cả bầy hăng bò xít hét theo mà đả đảo hay ủng hộ. Tuổi trẻ máu nóng bốc đồng thi nhau la hét đến khan hơi rát cổ. Khi xe chúng tôi chạy đến đường Thượng Tứ, một bạn la to khẩu hiệu: “Ai bán nước ?” để cả bầy còn lại đồng thanh đáp: “Bảo Đại!”. Tôi thấy mụ Xoài xóm tôi le te chạy tới. Cái cằm móm xọm dài ra hơn khi mụ cười toe toét, trả lời đon đả: “Có đây! Có đây! Có mụ Xoài bán nước đây!” (Hoàng Hôn Thôn Vỹ)

Thế rồi Huế trở lại yên lặng. Nhiều căn phố được sửa lại, xây thêm một hay hai tầng như nhà sách Gia Long của chị Dương, mẹ của cô Hồng. Phía Hàng Bè có Kem Anh Đào của mẹ Trâm (em của La Quang Thanh).

Lambretta

Huế không thêm xe bình bịch to lớn, nhưng thêm Vespa, không nhiều lắm. Lambretta đã xuất hiện; không ăn khách “dòm” vì không ngọt nước như người anh em Italie. Con nít cửng con mắt cũng to thêm đồng nhịp với thân thể cho nên cái nhìn cũng to theo, để chú ý đến xe hơi. Dạo ấy, chạy quanh nhiều trong thành phố là Peugeot 203. Chaffenjon chưng cả nguyên chiếc trong tủ kính như con búp bê, nhưng các bậc phụ huynh thì thích tờ rác xông, mà còn thích tờ rắc xông ken nhiều hơn (ken, 15, quinze). Xuất hiện sau 54 là hai chiếc Mercedes, chúng liên quan đến thời cuộc tình hình chính trị mới.

Bên cạnh hai cô con gái mặc jupe rất chi là quí phái trưởng giả, đốc Quyến còn có thêm chiếc Mercedes màu xám, từ ngày làm bác sĩ gia đình, trông nom sức khỏe Cụ Cố, thân mẫu Ngô Chí Sĩ, và Ngô Cố Vấn Tối Cao Miền Trung. Đốc Quyến dư tiền mua Mercedes bằng vàng cũng được nhưng miệng người thì nói quà tặng của Lãnh Tụ Anh Minh. Mà quà tặng thì có chi mà nói. Trong khi đốc Quyến ung dung như rứa, các người khác trong phong trào Hòa Bình thì xấc bấc xang bang.

Chiếc Mercedes thứ hai là của ông Nguyễn Văn Hai. Thầy Hai đã là người ủng hộ quyết liệt lấy tên Ngô Đình Diệm thay cho tên Khải Định. Việc đã thành nhưng trong vài tháng, trường mang tên là Quốc Học. Thầy Nguyễn Đình Hàm nói ông đã có công lớn trong việc đặt tên mới nầy và thành hiệu trưởng QH đầu tiên; ông cũng nói xa nói gần việc nầy làm cho thầy Hai khó chịu. Thầy Hai sau đó làm giám đốc học chánh Trung Phần. Ít lâu sau thì ông Đinh Quy lên thế thầy Hàm. Lại chào xáo trong trường. Có người vẽ trên stencil và in ronéo một bức hý họa không có chữ: một con rùa đội trên lưng một tấm bia đá, có khắc một chữ duy nhất, vừa có thể đọc là chữ “Q” hoa không tròn đủ hay đọc là con số 2.

Thầy Hai đầy nhiệt tình cách mạng, sửa đổi cách thi lục cá nguyệt; các lớp ngồi chung làm bài như nhau; đề thi các giáo sư trình thầy Hai duyệt và quyết định. Thầy không thích các giáo sư mặc áo tay cụt; có sự đụng độ nho nhỏ với thầy Đương dạy vạn vật; dịp nầy thầy Đương trở lại ngành y khoa Saigon. Thầy Hai đã qui định đồng phục trắng, nam sinh có cà vạt xanh dương. Mỗi sáng thứ hai tôi phải thắng khô mực và đôi dép lốp đi chào cờ. Sân trường chia làm bốn, cột cờ ở giữa. Thay phiên nhau, các ô cử người lên đánh nhịp bắc giọng hát quốc ca và suy tôn Ngô Tổng Thống.

Khi thầy Hàm đứng đầu trường, thầy vẫn giữ những tập tục nầy, kể cả việc đóng cửa tức khắc khi có chuông vô lớp. Nhưng không khí dịu hơn một chút.

Thầy Quy chấp chánh, mở thêm chức giám học; mấy trò sính tiếng tây thì hay gọi là senseur. Theo nghĩa thông thường, senseur là thầy phó hiệu trưởng chuyên lo kỷ luật. Đúng vậy, thầy giám học hầu như là chủ tịch một hội đồng vô hình gồm các giáo sư cố vấn. Thầy cố vấn thật đáng sợ; thầy đuổi mình như chơi. Cha mẹ thường trấn an con cái với câu dang cao đánh sẻ. Ngoài ra, thầy giám học còn trông coi Hiệu Đoàn, tổ chức sinh hoạt chung của các trường, nhiều dấu hiệu hướng về đoàn ngũ hóa.

Thầy Hai trúng cử làm dân biểu Quốc Hội Lập Hiến; QH nầy được lưu nhiệm làm QH lập pháp đầu tiên. Mọi dân biểu (52 vị ?) được mua xe “de luxe” không thuế; xe cộ thời ấy bị đánh thuế đến 300% giá trị. Thầy Hai mua Mercedes. Thỉnh thoảng Huế cũng thấy thầy Hà Như Chi, cũng là dân biểu, lái xe “de luxe” Peugeot 403 mỗi khi từ Saigon ra thăm thân phụ thân mẫu là ông bà Hà Thúc Lãng.

Nói rứa thôi, chứ Huế không đến nỗi tệ chỉ có bấy nhiêu xế hộp. Nhưng có hai trường hợp khác coi bộ nhiều người biết tới hơn vì nó thuộc “địa giới”, tôi muốn nói không ở mức thượng thừa trong xã hội như thầy Hai, thầy Chi, ông đốc Quyến. Không phải thượng hay hạ thừa mà ở giữa là chiếc xe con cóc "đơ sơ vô" của thích Trí Quang. Xe rất nhỏ nhưng với một ông sư thì còn to hơn chiếc Mercedes của đốc Quyến; thời ấy sư cũng như sải đều đội nón lá, đi bộ. Cựu thiếu tá cảnh sát Liên Thành, người không chút cảm tình với Phật Giáo, nhiều lần nhiều nơi nói rằng nhà sư gốc Quảng Bình nầy thường lui tới nhà ông cố vấn Cẩn và hưởng nhiều ân huệ. Đúng sai thì nên ra Chùa Ông ba Tàu xin keo, một sấp một ngữa, hai sấp, hai ngữa, rồi qua ông Thầy Trầu gần chùa Diệu Đế hỏi cho chắc. Nhưng chiếc xe dún dún do dỏ màu xám lên dốc Nam Giao tài xế không cần xuống đất mà đẩy như xích lô, quẹo vô Từ Đàm cái ót, êm như ru chiều hôm gió mát.

Chiếc xe “deluxe” Peugeot 403 của thầy Chi – nếu đã đẩy lùi các xe Peugeot 203 xuống chân danh sách ngưỡng mộ - đã không làm mất uy của một chiếc Peugeot 203 khác.

Một người đi học Mỹ về, rồi tự xưng là đạo diễn điện ảnh. Anh ta có mái tóc phờ ri dê xỏa nửa trán, nhưng không có vẻ gì là lại cái (pở đê), vẫn còn nguyên dương tính. Anh mua một chiếc xe Peugeot 203, hai chỗ ngồi và có mui trần. Xe cộ thời ấy thì chính là đen; Peugeot có thêm màu xám. Đàng nầy anh sơn lại, chơi nguyên màu đỏ tươi. Am mê ri ken mà!

Nhưng màu đỏ không phải là điều đáng nói. Điện ảnh gia (?) Lê Hoàng Hoa có tội đáng chết: ẳm được cô Ry bỏ lên xe chạy khắp thành phố. Tội đáng chết, voi chà ngựa xé chưa bưa, vì làm bao người nuốt nước miếng ừng ực. Cô Ry bán sách ở nhà sách Ưng Hạ. Bao nhiêu trai thanh, học giả tới đó mở sách ra xem mà mắt nhìn trộm cô hàng. Nhiều nhất là mấy ông sư phạm chơi nguyên đồng phục côm lê. Cô Ry phải biết có hai thứ sinh viên ở Huế, một bên là sư phạm có học bỗng. Khi tự giới thiệu với các bà mẹ có con gái mình là sinh viên thì được hỏi là sư phạm chi, anh văn hay lý hóa… Còn như văn khoa hay luật khoa thì chỉ là đồ cà lơ phất phơ, còn lâu mới thành a vô ca có tiền, suốt đời “làm thi sĩ là tru với chó”. Rứa mà mấy ôn sư phạm ái mộ cô, cô có giá quá hè.

Cô Ry có đóng phim hay không, nào ai hay biết. Phim trường của LHH thường là Hội Việt Mỹ. Về sau cơm cháo giữa chàng và nàng có ra chi hay không, tui không biết; tuy vậy sau đó, dân Huế không còn cơ hội chứng minh câu thơ Tàu: thư trung hữu nữ nhan như ngọc, trong nhà sách Ưng Hạ có người đẹp như ngọc như ngà. Cô Ry đi lấy chồng rồi hả?

Xanh xanh đỏ đỏ em nhỏ nó mừng. Hết lượt xe đỏ Peugeot thì qua xe xanh, xanh lá mạ thì rõ ràng hơn, để không nhầm với xanh biển. Chiếc xe khá to, cũng mui trần như xe của nhà làm phim. Khi đồng An Cựu xanh rì ngọn lúa thì khách qua đường khó nhận ra chiếc xe; vì xe hay đậu trước sân của một villa có mặt tiền nhưng quanh còn ruộng. Villa nầy là chỗ ở của ông sếp công chánh tỉnh; ông mới rời nguyên quán Quảng Trị vô đất thần kinh đem theo hai cô con gái. Nhưng trội nhất là cô chị Hồng Thủy.

Hồng Thủy đi xe Lambretta vô trường đã thành một điều kinh khủng. Đúng vậy nhưng Hồng Thủy đã thường lái xe mui trần chạy quanh thành phố những lúc đông người. Tóc nàng bay bay trên cầu Trường Tiền. Thường Hồng Thủy chỉ đi một mình, (không như Lê Hoàng Hoa có cô Ry) hay cô em gái, cho nên với một số gà trống, mặt trận miền tây vẫn bình yên, nàng còn available, còn nước còn tát.

Hồng Thủy không bao giờ đi trên hè phố, chỉ đi xe hơi nhưng Huế có lời đồn Hồng Thủy đi bộ đường Trần Hưng Đạo vác guốc gõ lên đầu mấy cậu con trai trêu chọc đôi môi của nàng. Hồi đó guốc đã tân thời lắm rồi, guốc Dakao. Lúc ấy “mốt” cả thế giới là gót giày gót guốc nhỏ bằng móng tay. Các hãng máy bay phải thay nền máy bay bằng nhôm cứng hơn vì gót giày mấy bà bự thiệt bự lún vô kim loại như bùn, phải bồi thường tai nạn. Rứa thì Hồng Thủy mà chơi cái gót guốc lên đầu thì chỉ có chết thôi nếu không đội nón sắt hay đã được mẹ nhúng vào suối tiên như Achille để thành xương đồng da sắt.

Không thấy ai chết, hay mũi ăn trầu cái đầu xức thuốc. Tui có hỏi hai người bạn cũ, họ đều nói Hồng Thủy là một kiều nữ rất bình thường, hiền hòa; chơi bạo chiếc Lambretta có chết ai mô. Một người hiện ở bên Đức nhiều năm học chung và sau đó cũng biết cô nàng. Một người hiện ở vùng thủ đô Hoa Kỳ, cùng gốc Quảng Trị đã than phiền tin thất thiệt. Đêm văn nghệ cuối năm 1959, Hồng Thủy hát bài Hòn Vọng Phu 2 của Lê Thương, tôi còn nhớ mặt người đệm sáo tre nhưng không nhớ tên.

Dẫu răng đi nữa, những điều viết trên đây xẩy ra vào một thời tương đối an bình của Huế; lúc ấy chưa có biểu tình, bàn thờ xuống đường, chưa có thảm sát Mậu Thân.

Chuyện bình bịch của Ngài Ngự đã giúp chúng tôi viết theo kiểu lang thang xứ Huế, đếm chữ ăn tiền khá bộn. Nhưng hình ảnh mấy cô gái Huế không khác các yên hùng xứ Mỹ mùa ấm rủ nhau từng đoàn tác oai tác quái cũng như rủ nhau mát trời ông Địa băng núi băng rừng làm khuây. Chúng tôi không thể làm gì hơn là nói nhẹ về sự thay đổi từ một Huế thầm lặng đến một Huế sôi động như các ống bô xe bình bịch.

Nếu thấy Hồng Thủy đi Lambretta vô trường mà run thì thấy bộ sậu mới các cô e sẽ chết dại, á khẩu té xuống đất.

Nói cho cùng Huế mình cái chi không có, nhưng cái có xưa kia ít ồn ào, và che dấu được. Bây giờ có ai sợ chi; còn che dấu là còn biết cần có một giá trị nào đó. Che dấu không phải hoàn toàn tốt nhưng cũng không phải hoàn toàn xấu. Huế mình đôi lúc còn đi trước. Ngay sau 75, một đấng hương sắc của sông Hương núi Ngự đã tiên phong chụp hình khỏa thân và quay phim cảnh làm tình với một người ngoại quốc trên một du thuyền neo ở Vũng Tàu. Những gì qua ống kính đã đến các tòa báo Saigon.

Khoang cây đã, những chuyện như rứa không có. Huế mình không thấy, Huế mình chỉ chộ.

Dùng hai chữ bình bịch cho những chiếc hai bánh hiện nay thì sẽ bị các cô lấy giày đánh trên đầu, như người ta gán ghép cho Hồng Thủy. Bởi lẽ bình bịch xưa cổ lỗ sĩ còn những chiếc moto nầy mới, chạy nghe êm trừ phi chủ nhân muốn tháo ống bô (ống khói) kêu thiệt to.

Người Huế, nam hay nữ, nếu không phải là triết gia, văn sĩ, thi sĩ, luận sĩ, thiền sư, thì ít nhất cũng là những nhà hoạt động, những nhà tuyên truyền, xin lỗi tôi muốn nói activiste hoạt động cho đảng phái, cho tôn giáo, cho các thế lực v.v… Một ký giả nửa Pháp nửa Mỹ nói như thế để chứng minh luận điểm của ông rằng người Huế rất sâu sắc, theo chiều hướng thiện hay chiều hướng nguy hiểm tùy người; người Huế không đơn giản chút nào. Cứ xem tạm như ông nhà báo ấy nói đúng, thì mấy cô chạy xe moto thứ xịn nhất thế giới, mấy cô nầy sẽ được xếp vào chỗ mô? Mấy cô nầy hết sức đơn giản và cái chi cũng để lộ ra ngoài. Mấy cô không cần một tay giữ nón lá, một tay giữ tà áo, phòng khi có ngọn gió bất thường tấn công những lớp vải mỏng thín. Mấy cô nầy khi mô cũng phây phây.

Nếu lúc trước kia Huế được mô tả như trái mãng cầu (quả na) ngoài ngói móc trong bột lọc nhụy đậu đen thì Huế ngày nay đem trong ra ngoài như trái điều lộn hột.

Xứ Huế khó bề duy trì nét thầm lặng bên ngoài làm môi giới cho sự thầm lặng bên trong. Đất Thần Kinh chứa thêm quá nhiều người mới lạ, lạ từ nguyên quán, lạ trong lối suy nghĩ. Nhưng trên hết, xứ Huế không thoát khỏi những đặc tính chung của toàn VN, không thể nói Huế cao thượng hơn, sạch sẽ hơn, spiritual hơn….

Nói đến cái trầm lặng của Huế làm tôi liên tưởng đến Lào và Miến Điện. [Mấy dòng kề cận tôi lấy ý của Tiziano Terzani trong cuốn A Fortune Teller Told Me.]

1962 tướng Ne Win đảo chánh cầm quyền, đưa ra đường lối gọi là xã hội chủ nghĩa theo lối Phật Giáo, áp đặt độc tài quân phiệt, quốc hữu hóa nền kinh tế, tống giam thành phần chống đối. Ne Win không muốn sự hà khắc của Tàu Cộng, cũng không muốn đường lối sùng vật chất của Mỹ đang tung hoành ở Thái Lan và chung quanh. Đánh đổi nền độc tài khắc nghiệt, truyền thống được duy trì, tôn giáo phát triển, 45 triệu dân không bị đưa vào cơn lốc của sự đô thị hóa, của kỹ nghệ hóa và tây phương hóa. Chính quyền Rangoon không muốn quá nhiều người ngoại quốc làm ô nhiễm không khí quốc gia; chiếu khán chỉ cấp bảy ngày lưu trú. Chùa chiền được giữ trang nghiêm làm nơi hành đạo chứ không phải viện bảo tàng cho du khách chụp hình, rộn ràng như ngoài chợ.

Sau ¼ thế kỷ với quyền uy tuyệt đối, Ne Win trao tay lái cho đàn em. Lớp mới nầy còn độc tài hơn lão tổ, trân tráo hơn, tàn bạo hơn, giết người nhiều hơn nhưng tân thời hơn. Mấy ông vua con nầy bỏ chủ trương cô lập và theo hình thức phát triển xô bồ. Bốn mươi năm cưởng lại, Miến phải nhường bước cho định mệnh chung, không ai thoát khỏi từ Tàu của Mao, Ấn của Gandhi, Khmer của Pol Pot, VN. Giữa thập niên 1990, Terzani đến thị trấn nhỏ Tachilek cạnh biên giới Thái đã choáng mắt bởi những chữ mạ vàng: “Tourists, welcome to Burma” thay những chữ ông còn nhớ: Foreigners, keep away. Any one passing this point risks being shot. Có 14 sòng bài, mấy chục chỗ hát kaoroke. Người Thái mở siêu thị, nhà hàng. Không ai xài tiền Miến, chỉ dùng ngoại tệ. Ma túy, mãi dâm hầu như buôn bán công khai. Các ông tướng ông tá đứng đầu các dịch vụ du lịch như di chuyển, thông ngôn, ăn ở…

Về phần Lào, bao năm phản đối, phải để cho Úc xây cây cầu qua Mekong nối liền với Thái. Bây giờ cây cầu mệnh danh là cầu Xi Da (The Aids Bridge). Trung Cộng đang mở con đường xuyên Miến nối liền Tàu và Thái.

Là một người mến văn hóa đông phương, biết nhiều về lịch sử từng vùng, Terzani cho rằng Tây Phương hóa trở thành thuốc phiện cho cả Á Châu. Người Tàu đã có số đông không dùng đũa mà dùng muỗng nĩa cho tiến bộ. Singapour là một hòn đảo điều hòa không khí, chỉ có hotel và nhà hàng. Lý Quang Diệu là người mẫu của tư bản Tàu lục địa. Ký giả Ý nầy (1938-2004) có cái nhìn ngộ nghĩnh. Bốn, năm thế kỷ trước Tây Phương đến Á Châu bị đánh lại (tuy vẫn thắng) như chiến tranh ma túy bên Tàu, Cần Vương bên mình. Nhật Bản bên ngoài theo tân trào, bên trong tổ chức cẩn thận mọi bề chống lại ảnh hưởng ngoại lai. Nhưng bây giờ Tây Phương đem liều thuốc phát triển thì Á Châu đón nhận với bất cứ giá nào, hằng triệu người là nạn nhân trực tiếp hay gián tiếp. Những xáo trộn ấy đẻ ra những chiếc xe mô tô mắc tiền, chạy ngang đánh bạc những chiếc nón lá rách của người đi bộ nghèo trên xứ Huế.

Tôi đã lạm dụng thì giờ của các bạn để đi hơi xa, khởi hành từ chiếc xe bình bịch. Nhưng nhịp độ biến thiên của xứ Huế còn nhanh hơn những chiếc hai bánh do các nường phóng theo gió. Các chùa xưa như Tra Am nay đã xây lại theo đá rửa, lưỡng long chầu nguyệt bằng mẻ chén kiểu. Quanh các chùa có những ghế đá lọ lem khắc ghi tên người cúng và tên người được hồi hướng, những câu thiền viết bay bướm không ai đọc ra treo khắp nơi. Huế mình đang có phong trào ăn chay nghệ thuật, con gà chay, thịt heo nướng chay, con tôm chay.

Có nhiều biến thái khác. Nhưng đây chỉ nêu một biến thái nhỏ về ngôn ngữ: rồi ra, người Huế sẽ nói chữ “vào” thay cho chữ “vô” dù là gốc Nôm hay Hán Việt. Một tác giả viết về Huế thấy sách mình xuất bản với những chữ rất lạ: “vào luân, vào lý, vào đạo” mà bà đã viết “vô luân, vô lý, vô đạo”. Dĩ nhiên tác giả không đồng ý. Nhưng tôi, anh đổ gàn, khoái tỷ. Nếu bà mắng tôi là đồ vô đạo, vô học, vô luân; bĩnh bút sẽ biến tôi thành kẻ vào lý, vào đạo, vào học. Chẳng mấy chốc tướng cướp, kẻ giết người đều vào đạo, vào học, vào lý. Khổng Lão Thích đều thất nghiệp.

Dẫu sao, những chiếc mô tô hào nhoáng – phản ảnh những bất thường của thời đại – gợi lên thương tiếc một thời áo quần giản dị, đi lại chẫm rải chừng mực. Hoài niệm chỉ là hoài niệm mà thôi. Sự trầm lặng của Huế không bao giờ trở lại. Vì sao? vì lòng người đã thay đổi. Lòng người Huế đã thay đổi âm thầm từ lâu, nay mấy cô mô tô làm cho sống dậy mạnh bạo hơn; những thứ gọi là bạo động tinh tế đã có: kiểu như xưa với một Hồng Thủy vác guốc đánh người, duy trì cái gọi là chân lý "sông Hương dưới thuyền có đĩ trên bờ có vua".

Xin lỗi tôi hơi méo mó Phật giáo một chút: tâm bình thế giới bình. Tướng tại tâm sinh, hãy nhìn người Huế bây giờ, dù vẫn còn áo tím, đứng dưới mái hiên chùa, mà mặt mày một facebooker đã nói là ranh mương. Trực giác sẽ giúp chúng ta thấy các nường bây giờ ra sao, tâm ra sao ảnh ra sao! Bình bịch năm xưa, bình bịch năm nay chỉ là những thứ ngoài da, hãy tìm thêm ở chiều sâu.