Thư Vua Đồng Khánh gởi Pháp
Liam Kelley, ttt dịch
Những năm 1883, 84 và 85 là một thời gian bi thảm trong lịch sử VN. Những xáo trộn bi thương bắt đầu từ khi vua Tự Đức chết sau 35 trị vì.
Hai năm tiếp theo, bốn bệ hạ bị hạ bệ trước khi Đồng Khánh lên ngôi trị vì bốn năm, một thời gian tương đối dài trong buổi loạn ly. Đồng Khánh đem lại sự ổn định nhưng những điều kiện chính trị và xã hội không còn như thời các vị tiền nhiệm.
Quan trọng nhất là sau khi ĐK lên ngôi không lâu, Pháp thắng nhà Thanh trong cuộc chiến Pháp Hoa. Pháp buộc Tàu từ bỏ quyền bá chủ đối với nhà Nguyễn, chấm dứt mối tương quan đẳng cấp xác lập từ lúc Gia Long khởi nghiệp.
Đồng thời Pháp tiến tới việc nới rộng sự kiểm soát và ảnh hưởng đến công việc của Nam triều. Pháp thành lập một quan hệ đảng cấp giống như giữa nhà Nguyễn và nhà Thanh.
Trong quốc thư đầu tiên của vương nghiệp gởi chính quyền Pháp cảm ơn đã dẹp hai loạn thần Tôn Thất Thuyết và Nguyễn Văn Tường, ĐK đã thưa nước Pháp là quí quốc 貴國 và nước mình là tệ quốc 敝國. Vì lịch sự chăng? Nhưng quốc thư nầy mở đầu giống như thư đầu tiên nhà Nguyễn gởi nhà Thanh.
Hai năm tiếp theo, bốn bệ hạ bị hạ bệ trước khi Đồng Khánh lên ngôi trị vì bốn năm, một thời gian tương đối dài trong buổi loạn ly. Đồng Khánh đem lại sự ổn định nhưng những điều kiện chính trị và xã hội không còn như thời các vị tiền nhiệm.
Quan trọng nhất là sau khi ĐK lên ngôi không lâu, Pháp thắng nhà Thanh trong cuộc chiến Pháp Hoa. Pháp buộc Tàu từ bỏ quyền bá chủ đối với nhà Nguyễn, chấm dứt mối tương quan đẳng cấp xác lập từ lúc Gia Long khởi nghiệp.
Đồng thời Pháp tiến tới việc nới rộng sự kiểm soát và ảnh hưởng đến công việc của Nam triều. Pháp thành lập một quan hệ đảng cấp giống như giữa nhà Nguyễn và nhà Thanh.
Trong quốc thư đầu tiên của vương nghiệp gởi chính quyền Pháp cảm ơn đã dẹp hai loạn thần Tôn Thất Thuyết và Nguyễn Văn Tường, ĐK đã thưa nước Pháp là quí quốc 貴國 và nước mình là tệ quốc 敝國. Vì lịch sự chăng? Nhưng quốc thư nầy mở đầu giống như thư đầu tiên nhà Nguyễn gởi nhà Thanh.
Bức thư như sau:
兹者憑藉寵靈，保護尊社，存國於喪亡之餘，甚大惠也。敬謝敬謝，且敝國與貴國相好久矣。世祖高皇帝中興之初，貴國實多助焉，迨 翼尊英皇帝，講好修睦二十餘年，毫無釁隙，此在天下萬國之所見聞也.
Tư giả bằng tạ sủng linh, bảo hộ tôn xã, tồn quốc ư tang vong chi dư, thâm đại huệ giả. Kính tạ, kính tạ. Thả tệ quốc dữ quý quốc tương hảo cữu hỷ. Thái Tổ Cao Hoàng Đế trung hưng chi sơ, Quý quốc thật đa trợ yên; đãi Dực Tôn Anh Hoàng Đế, giảng hảo tu mục nhị thập dư niên, hào vô hấn khích, thử tại thiên hạ vạn quốc chi sở kiến văn giả.
兹者憑藉寵靈，保護尊社，存國於喪亡之餘，甚大惠也。敬謝敬謝，且敝國與貴國相好久矣。世祖高皇帝中興之初，貴國實多助焉，迨 翼尊英皇帝，講好修睦二十餘年，毫無釁隙，此在天下萬國之所見聞也.
Tư giả bằng tạ sủng linh, bảo hộ tôn xã, tồn quốc ư tang vong chi dư, thâm đại huệ giả. Kính tạ, kính tạ. Thả tệ quốc dữ quý quốc tương hảo cữu hỷ. Thái Tổ Cao Hoàng Đế trung hưng chi sơ, Quý quốc thật đa trợ yên; đãi Dực Tôn Anh Hoàng Đế, giảng hảo tu mục nhị thập dư niên, hào vô hấn khích, thử tại thiên hạ vạn quốc chi sở kiến văn giả.
Nhờ vào lòng tốt rõ rệt [sủng linh 寵靈] của Ngài mà làng nước [tôn xã 尊社] (của chúng tôi) được bảo vệ, quốc gia tồn tại [tồn quốc 存國] khỏi phải diệt vong [tang vong 喪亡]. Đó thật là một từ tâm quảng đại, là một ân huệ to lớn [huệ 惠]! Xin cảm ơn [kính tạ 敬謝].
Tệ quốc 敝國 và quí quốc 貴國 qua bao nhiêu năm vẫn mến nhau. Từ đầu khi Thái Tổ Cao Hoàng Đế (Gia Long) ra công dựng lại cơ nghiệp [trung hưng 中興], quý quốc đã hổ trợ rất nhiều. Rồi cho đến Dực Tông Anh Hoàng Đế (Tự Đức) trong hơn 20 năm đã củng cố tình hữu nghị, không bao giờ gây một xích mích bất hòa nhỏ nào. Người người xứ xứ đều thấy và làm chứng.
不幸皇天弗弔我皇考，奄棄區宇，權臣阮文祥，尊室說等，假弄國柄，率意忘為。本年五月二十三日京城失守，乘輿播遷。此二人者，實為厲階。幸賴貴國恢弘之量，不忍絕其嗣，奪其土地，人民使寡躬入繼大位，為社稷主。
*Ghi chú của người dịch
Henry Roussel de Courcy đến Huế ngày 3 thang 7, 1885 khi được bổ nhiệm Khâm Sứ An Nam. Trước đó ông chỉ huy quân đội thuộc địa Pháp ở Bắc Kỳ. Việc đầu tiên ở nhiệm sở mới là kêu Tôn Thất Thuyết và Nguyễn Văn Tường đến trình diện ở Tòa Khâm. Chỉ một mình ông Tường đến, ông Thuyết cáo bệnh. De Courcy dọa sẽ tống giam. Quan khâm sứ ra lệnh phải mở cửa chính ở Ngọ Môn để ông và quân lính đi vào; lệnh thứ hai là vua phải rời ngai vàng bước xuống thềm nghênh tiếp ông.
De Courcy đã đưa Nguyễn Phúc Ưng Kỷ lên ngôi, niên hiệu Đồng Khánh. Nhưng Phong Trào Cần Vương còn hoạt động. de Courcy không thể diệt trừ, chính phủ Pháp bèn cử Paul Bert hoàn tất bình định hóa.
Tệ quốc 敝國 và quí quốc 貴國 qua bao nhiêu năm vẫn mến nhau. Từ đầu khi Thái Tổ Cao Hoàng Đế (Gia Long) ra công dựng lại cơ nghiệp [trung hưng 中興], quý quốc đã hổ trợ rất nhiều. Rồi cho đến Dực Tông Anh Hoàng Đế (Tự Đức) trong hơn 20 năm đã củng cố tình hữu nghị, không bao giờ gây một xích mích bất hòa nhỏ nào. Người người xứ xứ đều thấy và làm chứng.
不幸皇天弗弔我皇考，奄棄區宇，權臣阮文祥，尊室說等，假弄國柄，率意忘為。本年五月二十三日京城失守，乘輿播遷。此二人者，實為厲階。幸賴貴國恢弘之量，不忍絕其嗣，奪其土地，人民使寡躬入繼大位，為社稷主。
Bất hạnh, hoàng thiên phất điếu ngã hoàng khảo yểm khí khu vũ, quyền thần Nguyễn văn Tường, Tôn Thất Thuyết đẳng, giả lộng quốc bính, suất ý vong vi. Bổn niên ngũ nguyệt nhị thập tam nhật, kinh thành thất thủ, thừa dư bá thiên, thử thị nhân giả thật vi lệ giai. Hạnh lai quý quốc khôi hoằng chi lượng, bất nhẫn tuyệt kỳ tự, đoạt kỳ thổ địa, nhân dân sử quả cung nhập kế đại vị, vi xã tắc chủ.
Nhưng bất hạnh Trời [Hoàng Thiên 皇天] không đoái thương tổ tiên của chúng tôi, để cho thế sự bất ổn. Quyền thần 權臣 Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết mưu sự tiếm đoạt quốc bính 國柄, hành động táo bạo trái phép. Năm nay 23 tháng 5, kinh đô thất thủ, xa giá phải chạy loạn [thừa dư bá thiên 乘輿播遷]. Hai kẻ nầy thật sự đã tạo loạn [lệ giai 厲階].
Nhưng may thay, nhờ sức mạnh vô biên của quý quốc, nhân dân – vì không muốn việc truyền ngôi gián đoản và mất đất- đã cất cử kẻ hèn nầy [quả cung 寡躬] lên ngôi chăm lo xã tắc [xã tắc chủ 社稷主].
又賴貴都統大臣姑貲，副都統大臣巴惟躭，欽使大臣參逋，吏部尚書大臣生碧，貴列協力周還事事妥帖，大南山河草木，復有今日，皆為貴國之惠也。仁心義舉，萬國同稱，豈惟敝國實感載之。且敝國僻在一隅，向來和好一事，惟臣若民每每疑阻，誠恐貴國不相容耳。今貴國方取之，隨與之，又從而保護之，然後知貴國本無爭取大南之心，且欲大南富强日進，並列於天下，其公心為何如。獨是寡躬才涼德薄，深恐不堪負荷，潮夕競業，不知所爲，惟願貴國庇之，助之，俾得共享和平之福，是大望也。
Hựu lại quý đô thống đại thần Cô Ty, phó đô thống đại thần Ba Duy Đam, khâm sử đại thần Tham Bô, lại bộ thượng thư đại thần Sanh Bích, quý liệt hiệp lực chu hoàn sự sự thỏa thiếp. Đại Nam sơn hà thảo mộc phục hựu kim nhật giai vi quý quốc chi huệ dã. Nhân tâm nghĩa cử, vạn quốc đồng xưng, khởi duy tệ quốc thật cảm tái chi. Thả tệ quốc tích lai nhất ngung, hướng lai hòa hảo nhất sự, duy thần nhược dân mỗi mỗi nghị trở, thành khung quý quốc bất tương dung nhĩ. Kim quý quốc phương thủ chi. Nhiên hậu tri quý quốc bổn vô tranh thủ Đại Nam chi tâm, thả dục Đại Nam phú cường nhật tiến, tịnh liệt ư thiên hạ, kỳ công tâm vi hà như độc thị quả cung tài lương đức bạc, thâm khủng bất kham phụ hà triểu tịch cạnh nghiệp, bất tri sở vi, duy nguyện quý quốc tí chi, trợ chi, tỷ đắc cộng hưởng hòa bình chi phúc, thị đại vọng dã.
Nay nhờ đô thống de Courcy, phó đô thống Prudhomme, khâm sứ đại thần Champeaux và thượng thư bộ lại Sylvestre, chư vị đã phối hợp công sức hành động để cho núi sông cây cỏ Đại Nam một lần nữa được thấy ánh sáng mặt trời. Có vậy là nhờ ở từ tâm bác ái của quý quốc. Nghĩa cử cao đẹp như vậy đủ sức gia ân cho hàng vạn vương quốc. Nhưng vì sao, lành thay, một xứ nhỏ như tệ quốc lại hưởng hết tất cả?
Vương quốc nhỏ bé đáng thương nầy ở một góc nhỏ mà trong quá khứ mọi điều đều thứ tự yên ổn. Tuy vậy nay có một số quan và dân nghĩ bậy và làm quấy. Thiết nghĩ quý quốc không bao giờ tha thứ. Nay quý quốc đã lấy lại đất và trả lại và bảo vệ đất. Như vậy quý quốc không có ý định chiếm đóng Đại Nam, trái lại mong ước Đại Nam thịnh vượng và phú cường 富强, ngang với thiên hạ không thua kém.
Tuy nhiên kẻ vô dụng là tôi, tôi tài hèn đức mỏng, ngại không gánh nỗi việc nước. Từ sáng đến chiều, tôi luôn suy nghĩ nhưng không biết làm gì. Tôi mong ước quý quốc sẽ bảo vệ [tí 庇] và giúp đỡ để chúng ta cùng chung hưởng các ân sủng của nền hòa bình. Mong lắm thay.-
Nhưng bất hạnh Trời [Hoàng Thiên 皇天] không đoái thương tổ tiên của chúng tôi, để cho thế sự bất ổn. Quyền thần 權臣 Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết mưu sự tiếm đoạt quốc bính 國柄, hành động táo bạo trái phép. Năm nay 23 tháng 5, kinh đô thất thủ, xa giá phải chạy loạn [thừa dư bá thiên 乘輿播遷]. Hai kẻ nầy thật sự đã tạo loạn [lệ giai 厲階].
Nhưng may thay, nhờ sức mạnh vô biên của quý quốc, nhân dân – vì không muốn việc truyền ngôi gián đoản và mất đất- đã cất cử kẻ hèn nầy [quả cung 寡躬] lên ngôi chăm lo xã tắc [xã tắc chủ 社稷主].
又賴貴都統大臣姑貲，副都統大臣巴惟躭，欽使大臣參逋，吏部尚書大臣生碧，貴列協力周還事事妥帖，大南山河草木，復有今日，皆為貴國之惠也。仁心義舉，萬國同稱，豈惟敝國實感載之。且敝國僻在一隅，向來和好一事，惟臣若民每每疑阻，誠恐貴國不相容耳。今貴國方取之，隨與之，又從而保護之，然後知貴國本無爭取大南之心，且欲大南富强日進，並列於天下，其公心為何如。獨是寡躬才涼德薄，深恐不堪負荷，潮夕競業，不知所爲，惟願貴國庇之，助之，俾得共享和平之福，是大望也。
Hựu lại quý đô thống đại thần Cô Ty, phó đô thống đại thần Ba Duy Đam, khâm sử đại thần Tham Bô, lại bộ thượng thư đại thần Sanh Bích, quý liệt hiệp lực chu hoàn sự sự thỏa thiếp. Đại Nam sơn hà thảo mộc phục hựu kim nhật giai vi quý quốc chi huệ dã. Nhân tâm nghĩa cử, vạn quốc đồng xưng, khởi duy tệ quốc thật cảm tái chi. Thả tệ quốc tích lai nhất ngung, hướng lai hòa hảo nhất sự, duy thần nhược dân mỗi mỗi nghị trở, thành khung quý quốc bất tương dung nhĩ. Kim quý quốc phương thủ chi. Nhiên hậu tri quý quốc bổn vô tranh thủ Đại Nam chi tâm, thả dục Đại Nam phú cường nhật tiến, tịnh liệt ư thiên hạ, kỳ công tâm vi hà như độc thị quả cung tài lương đức bạc, thâm khủng bất kham phụ hà triểu tịch cạnh nghiệp, bất tri sở vi, duy nguyện quý quốc tí chi, trợ chi, tỷ đắc cộng hưởng hòa bình chi phúc, thị đại vọng dã.
Nay nhờ đô thống de Courcy, phó đô thống Prudhomme, khâm sứ đại thần Champeaux và thượng thư bộ lại Sylvestre, chư vị đã phối hợp công sức hành động để cho núi sông cây cỏ Đại Nam một lần nữa được thấy ánh sáng mặt trời. Có vậy là nhờ ở từ tâm bác ái của quý quốc. Nghĩa cử cao đẹp như vậy đủ sức gia ân cho hàng vạn vương quốc. Nhưng vì sao, lành thay, một xứ nhỏ như tệ quốc lại hưởng hết tất cả?
Vương quốc nhỏ bé đáng thương nầy ở một góc nhỏ mà trong quá khứ mọi điều đều thứ tự yên ổn. Tuy vậy nay có một số quan và dân nghĩ bậy và làm quấy. Thiết nghĩ quý quốc không bao giờ tha thứ. Nay quý quốc đã lấy lại đất và trả lại và bảo vệ đất. Như vậy quý quốc không có ý định chiếm đóng Đại Nam, trái lại mong ước Đại Nam thịnh vượng và phú cường 富强, ngang với thiên hạ không thua kém.
Tuy nhiên kẻ vô dụng là tôi, tôi tài hèn đức mỏng, ngại không gánh nỗi việc nước. Từ sáng đến chiều, tôi luôn suy nghĩ nhưng không biết làm gì. Tôi mong ước quý quốc sẽ bảo vệ [tí 庇] và giúp đỡ để chúng ta cùng chung hưởng các ân sủng của nền hòa bình. Mong lắm thay.-
Cùng bức thư này, vua Đồng Khánh phong tước cho bốn người Pháp đề cập trong thư như sau:
Bảo hộ quân vương 保護君王 cho de Courcy [Biếu quý uý đô thống đại thần Cô Ty 表貴都統大臣姑貲]
Bảo hộ công 保護公 cho Prudhomme [Phó đô thống đại thần Ba Duy Đam 副都統大臣巴惟躭]
Bảo quốc công 保國公 cho Champeau [Khâm sứ đại thần Tham Bô 欽使大臣參逋]
Hộ quốc công 護國公 cho Sylvestre [Lại bộ thượng thư đại thần Sanh Bích 吏部尚書大臣生碧].--
Bảo quốc công 保國公 cho Champeau [Khâm sứ đại thần Tham Bô 欽使大臣參逋]
Hộ quốc công 護國公 cho Sylvestre [Lại bộ thượng thư đại thần Sanh Bích 吏部尚書大臣生碧].--
*Ghi chú của người dịch
Henry Roussel de Courcy đến Huế ngày 3 thang 7, 1885 khi được bổ nhiệm Khâm Sứ An Nam. Trước đó ông chỉ huy quân đội thuộc địa Pháp ở Bắc Kỳ. Việc đầu tiên ở nhiệm sở mới là kêu Tôn Thất Thuyết và Nguyễn Văn Tường đến trình diện ở Tòa Khâm. Chỉ một mình ông Tường đến, ông Thuyết cáo bệnh. De Courcy dọa sẽ tống giam. Quan khâm sứ ra lệnh phải mở cửa chính ở Ngọ Môn để ông và quân lính đi vào; lệnh thứ hai là vua phải rời ngai vàng bước xuống thềm nghênh tiếp ông.
De Courcy đã đưa Nguyễn Phúc Ưng Kỷ lên ngôi, niên hiệu Đồng Khánh. Nhưng Phong Trào Cần Vương còn hoạt động. de Courcy không thể diệt trừ, chính phủ Pháp bèn cử Paul Bert hoàn tất bình định hóa.
Một độc giả bình luận rằng sĩ tử đã chơi khăm trả thù dân tộc bằng cách phiên âm tên của ba người Pháp với các chữ xấu xa.
de Courcy* Cô Ty= 姑貲 ; Ty = trốn thuế, vượt ngục, lưu manh
Prudhomme = Ba Duy Đam ; Đam 躭 = làm lỡ, làm chậm trễ công việc; ham mê sắc dục
Champeaux = Xâm Bô ; Bô 逋 = tù đào thoát.
Prudhomme = Ba Duy Đam ; Đam 躭 = làm lỡ, làm chậm trễ công việc; ham mê sắc dục
Champeaux = Xâm Bô ; Bô 逋 = tù đào thoát.
====================================================
 |
| Huế, ngày nào xa xưa |
==============================
No comments:
Post a Comment