Sông Hương

 

Sông Hương

Tôn Thất Tuệ

Quanh thế giới, nhiều dòng sông trở thành hiện thân của vùng đất cho sông nương náu. Thames của London; Seine của Paris, Danube của Vienna, Moldau của Prague, đó chỉ nói một số vô cùng nhỏ, phần ngàn phần vạn. Và không quên Beethoven tìm gặp nơi dòng sông Rhine (Rhin) chảy qua Đức một người cha và ông gọi là “sông cha”. Trong trường hợp của tôi, Sông Hương đã làm máu thịt của Kinh Đô xưa của VN. Sông ấy, gọi là Cô Hương, cô đã nuôi dưỡng tâm linh bao thế hệ người Huế, và cô luôn nói lên tiếng yêu thương. 

Năm 1802, sau khi đã bình định toàn cõi để trở thành vị vua đầu tiên của Nhà Nguyễn, Nguyễn Phúc Ánh đã dừng chân và tạo dựng sự nghiệp ở Huế; vua xúc tiến xây dựng đế đô nầy. Vì sao vua chọn một thẹp đất nhỏ như bị Trường Sơn đẩy ra biển? Sử gia có lý thuyết nầy nọ có thể nghe được, tin được. Nhưng đối với dân Huế, muốn kéo vị hoàng đế danh tiếng nầy vào phe mình, lý do chính yếu, lý do quyết định nằm trong niềm yêu mến Cô Hương trong lòng nhà vua.

So sánh với Cửu Long ở trong Nam, nơi Nguyễn Ánh đã xuất thân thành một sứ quân trội yếu, Sông Hương chỉ là một sợi tơ nhện, không có ưu điểm chiến lược và thương mại. Giá trị của Cô nằm trong sự an bình và tính chất lãng mạn nên thơ. Hai yếu tố nầy không chỉ vì những khía cạnh địa dư mà còn vì Cô đã chứng kiến một dòng lịch sử, một chuổi biến cố nhiều nhục hơn vinh.

Năm 1878, cháu nội của nhà sáng lập vương triều bị lép vế, quân số không bằng quân số của đoàn viễn chính Pháp bắn phá kinh đô. Sự thể nầy đánh dấu sự thuộc địa hóa toàn diện nước VN. Trong khi kháng chiến âm ỉ từng nơi một, Sông Hương đã đón tiếp một vị vua trẻ và năng động, có sẵn thuyền chờ vượt thoát ở Bến Văn Lâu.

Năm 1911, vua Duy Tân cải trang thành thường dân, ra khỏi cấm thành xuống thuyền chủ đinh qua sông lên núi dựng cờ phục quốc. Nhưng mộng không thành, bị phản bội ngay phút đầu; vua bị bắt và đày ra đảo Réunion, Madagascar. Các thuộc cấp cộng sự đã bị chém đầu.

Rồi đến sự hủy thân của nền quân chủ èo ọp. Năm 1945, vị vua cuối cùng thoái vị nhường quyền cho chính phủ mới. Cách Sông Hương trong vòng kêu tiếng gọi, vua Bảo Đại đã trao những báu vật tượng trưng vương quyền: ấn kiếm.

Vết thương sâu nhất đã xé thân xác Cô Hương vào năm 1968. Vào dịp Tết Mậu Thân, lực lượng quân sự CS đã lấy trọn Cố Đô. Quân Miền Nam đã lấy lại sau các trận đánh cay nghiệt. Kẻ tiếm quyền đã rút lui sau khi tàn sát hằng loạt: giết vội vã hay chôn sống những người bị cầm giữ trong một tháng chiếm đóng.

Khi ngàn năm mới chưa đặt chân xong còn trong vòng sơ niên, năm 2003, Cô Hương đã ghi vào sử ký con số thương vọng rất lớn của những vong hồn trôi sông. Nhưng Cô Hương vô tội, không phải là hung thủ. Dãy Trường Sơn như bia đá dựng đứng đã giữ hết khí ẩm từ Thái Bình Dương thổi vào, trút những trận mưa như thác đổ, vào Cô Hương và các cô em khắp Miền Trung như Đà Rằng, Trà Khúc v.v…Cả xứ Huế ngập trong vịnh nước vàng.

Dân Huế đã quá sức khốn khổ trong lần tai ách thiên nhiên nầy. Tuy vậy, hình như người Huế thích những kỳ lụt nhẹ, nước chưa nhảy lên bờ, họ thấy gần với Cô Hương hơn vì lòng sông trương lớn đến gần tay, vào những tháng tám tháng chín.

Một khi khối nước bùn vàng bị đẩy hết ra biển, Sông Hương lấy lại tấm kính cố hữu trong suốt, phản chiếu thành quách chấm điểm bằng những cửa như Nhà Đồ, Thượng Tứ, Kỳ Đài …Lòng sông cát trắng, rong, cá hiện rõ như trong hồ kính nhân tạo mà thiên nhiên ban cho. Hơn thế kỷ trước, một du khách phương Tây đã viết thư nhà nói ông đi thuyền trong sông như đi trong hồ.

Những thuyền gỗ di chuyển chầm chậm trên thủy mạch nầy như những dấu nhạc trên bản nhạc ca ngợi hoàng hôn xuống chậm. Cho đến những năm 1970 chưa có đò máy, ghe máy; nhờ đó sự tĩnh lặng của Sông Hương không suy giảm.

Cercle Sportif, Huế

Tuy vậy thỉnh thoảng những tiếng rống của ca nô trượt nước khuấy động giấc mơ triền miên của trời đất. Môn thể thao ấy, chỉ dành cho giới giàu và ưu ái đặc quyền đặc lợi, cho thấy khuôn mặt khác của thành phố mà sông Hương cũng phản chiếu như phản chiếu hoàng thành. Ngay khi bắt đầu thống trị, người Pháp đã đô thị hóa Hữu Ngạn, vùng nông nghiệp chưa phát triển. Cơ sở hành chánh, bệnh viện, ngân khố, trường ….nuốt các cánh đồng như hổ đói nhai nhanh mồi sống vô tội bất lực. Người Pháp xây dựng một câu lạc bộ thể thao bên bờ nước cũng như các nhà thờ cho chính họ và dân địa phương mới theo tôn giáo họ du nhập. Quan cai trị thuộc địa cư ngụ trong những biệt thự theo kiến trúc Tây Phương, trong những vườn rộng xanh cây bán nhiệt đới.

Toàn khối uy quyền quốc gia đã chuyển từ Tả Ngạn có vua chiếu lệ qua Hữu Ngạn có quan khâm sứ. Vào thời suy tàn sụp đổ chính trị nầy, một thi sĩ đã ví sông Hương như dòng nước mắt khóc cho chủ quyền quốc gia đã chết.

Phần tôi, tôi chia sẻ niềm đau nầy. Nhưng tôi lớn lên vào thời sự cay rát xót xa nầy có đôi chút thuyên giảm nhờ hiệu ứng lãng quên của thời gian. Chính vì vậy mà Huế trở nên hướng nội, giữ im lặng càng nhiều càng hay.

Tôi thường lang thang hai bên dòng sông, vào lúc trời ảm đạm, phất phơ như ngọn lá vàng mùa thu rơi. Một lần tôi tự hỏi nếu phải rời thành phố và con sông nầy thì răng, chuyện gì xẩy ra. Tôi tự trả lời e tôi sẽ chết thôi. Nhưng nực cười, sau trung học tôi vô Nam vào trường cao đẳng chuyên nghiệp, ra trường, có việc làm trong chánh quyền, lấy vợ Nam, tôi không bao giờ trở về thăm dòng sông. Thế mà tôi có chết mô. Rất may đó không phải là một lời thề.

Có ai hỏi tôi đâu là nét độc đáo nhất của Sông Hương, tôi sẽ chọn những con thiên nga băng qua sông trong những ngày có lớp học. Cớ sự như vầy.

Hữu Ngạn có hai trường học danh tiếng, một cho thằng cu và một cho con cấy. Đồng phục của nữ sinh là áo dài quần trắng; nón lá cũng màu trắng, tuy không bắt buộc, cô nào cũng đội nón.

Trường ốc nằm chính giữa hai cây cầu cũ. Đi bộ qua cầu thì xa quá, các nường áo trắng, nón lá trắng cư ngụ bên Tả Ngạn bèn chọn lối ngắn nhất. Những chiếc đò ngang không mui đã ra công khuyển mã phục vụ các nường. Các nường ngồi hai mạn thuyền và đứng ở giữa. Mỗi nàng là một chiếc lông vũ trắng của con thiên nga to lớn qua về trên sông xanh; đó là những con “nga đôi”, hai con thiên nga trên và dưới mặt nước.

Đây là hình ảnh tinh khiết nhất trong lành nhất từ khi thời gian có hình dạng thời gian.

Tôi mới trở về cố đô sau 50 năm để phát giác rằng các con thiên nga nầy đã bị xẻ thịt. Người ta đã xây một cây cầu mới ngay nơi các nữ sinh xuống thuyền. Đồng phục trắng không còn ghi trong kỷ yếu của trường. Đi bộ qua cầu mới nầy cũng không thực tế. Xe gắn máy đã thay đò ngang và đôi guốc sơn.

Tôi bước lên cầu mới. Nhìn những ngọn núi trong nước sông, tôi lạnh người. Một mặc khải xưa cũ và huyền bí trổi dậy trong đầu. Xưa lắm lâu lắm, một lần tôi đứng trên cầu cũ lúc chập tối, tôi nhìn những ngọn núi màu chàm, bỗng miệng thốt ra mà không hay: ông thầy đích thực của đời ta là ngọn núi, rơi xuống sông nhộm thẩm dòng sông khi được bao che ôm ấp bởi dòng sông. Hơn nửa thế kỷ rồi, tôi vẫn tiếp tục giải mã bí ẩn nầy. Hy vọng tôi thấm được không bằng lý luận phân tích nhưng bằng trực giác và hy vọng dòng sông vẫn giữ huyền nhiệm nầy mãi mãi.

Bây giờ gã lãng tử trong tôi đã trở về như một du khách, một ngoại nhân nhưng vẫn không tránh khỏi âm hưởng của những quyến luyến linh thiêng dành cho một cái gì không thực nhưng rất thực. Đứa con lạc loài trở về khơi lại những nỗi nhớ một thời đã mất.

Cầu mong chuyến viếng thăm cuối cùng nầy của hắn, ngắn hơn một nháy mắt, sẽ thăng hóa thành vĩnh cửu. Cầu mong Sông Hương sẽ tẩm hương thơm những ngày còn lại đời hắn và cho hắn sự an bình nội tâm và ngoại cảnh.

Nhưng than ôi, trí khôn của nhân loại đã dạy rằng: bệnh hoài niệm không bao giờ lành, vết thương vẫn rỉ máu, bất trị đời đời. 

(dịch từ bản tiếng Anh cùng tác giả)

The Perfume River

Tôn Thất Tuệ   2012

Around the world, many rivers become the embodiments of their hosts: Thames of London, Seine of Paris, Danube of Vienna, Moldau of Prague, to mention a few…and Beethoven never forgot his 'father' Rhine. In my case, the Perfume River incarnates the City of Huế, ancient royal capital of Vietnam. She is, herself, nourishing the mind of generations after generations; she is spelling the term of endearment.

In 1802, after pacifying the whole country to become the first king of the Nguyễn House, Nguyễn Phúc Ánh settled down in Huế and sped up the construction of the royal citadel. Why did he choose a narrow strip of land pushed to the sea by the Annamite Chain, the like of La Sierra, USA? Historians provided with many convincing theories. But for the Hueist who wish to claim the famous emperor to their camp, the prime reason dwelt in his love of the Perfume River.

To compare with the Mekong in the South where Nguyễn Phúc Ánh emerged as a prevailing warlord, the Perfume represents just a piece of gossamer, having no commercial or strategic interests. Her values are imbedded in her peacefulness and her romanticism. They are attributed not only to her geographical disposition, but also in her witnessing a flow of historical events with more vicissitudes than splendors.

In 1876, the great grandson of the dynasty founder was outnumbered by the French expeditionary legion that fusilladed the capital. This marked the total colonization of Vietnam. While the resistance was smoldering, spot by spot in the whole country, the Perfume received a young and dynamic king in a getaway sampan on her water. 1911, Duy Tân, disguised as a commoner, left the Forbidden Palace, to cross the river toward the mountains to raise the banner of the national recuperation. His dream was annihilated by betrayal. He was arrested, and banished to the Reunion Island, Madagascar Africa; many of his followers were beheaded. Then came the immolation of the ailing monarchy. In 1945, the last king abdicated in favor of the new authority. In a stone throw from the Perfume, Bảo Đại surrendered the tokens of the royalty: the seal and the sword.

The worst scare to the water body was carved in 1968. On the Monkey Lunar New Year, the Communist forces invaded the whole city. The South government took it back in fierce battles. The usurpers ran away after committing a mass murder. They killed in a hurry or buried alive those they detained during their one-month long occupation.

Of the new millennium just ushered, the maiden year of 2003 chronicled a large toll in the river but the Perfume was not guilty, not the villain. The Annamite Chain, as a vertical cliff, retained all the moisture from the Pacific Ocean then unleashed torrential rains into her and her sisters in the Center of VN. The whole City of Huế was engulfed in a yellowish lagoon.

If Hue dwellers suffered quite a bit from this catastrophic flood, it seemed that they enjoyed around August and September mild chronic inundations that made the river closer to them by her swollen bosom. Once the murky water siphoned off into the sea, the Perfume repossessed her perennial limpid mirror reflecting the old royal wall punctuated with watchtowers. The sandy bed and marine plants are noticeable like in a giant aquarium endowed by the nature. A Western tourist, a century ago, wrote home that he roamed a boat in the Perfume smoothly as in a small lake. Wooden sampans moved slowly on the silver fluvial artery as if unfolding music scores celebrating the sauntering crepuscule. Up to the 1970 there were almost no motorized canoes, which helped boost the stillness.

But at times, roaring nautical ski boats infringed the holy pastoral reverie. That kind of sport, province of the rich and privileged, revealed the other aspect of the city which she reflected too as she reflected the royal complex. Right at the beginning of the domination, the French started to urbanize the undeveloped Right Bank. Administrative service, hospital, treasury, school … swallowed rice paddies, as hungry lions dealt with innocent gazelles. They built a river front sport club as well as churches for themselves and for indigenous adherents to the new religion. Sumptuous villas in European architecture, house to Gallic rulers, appeared in sub-tropical gardens.

The entire national power was shifted from the Left Bank with a toy king to the Right Bank of His Excellence the Omnipotent Envoy. At the wake of the political downfall, a poet referred to the Perfume as a stream of tears mourning the defunct national sovereignty.

I share this collective infliction, but I grew up when its acuteness has been somewhat alleviated by the latent healing effects of the time. Hue became introvert, kept silent the most possible.

I used to wander along the river, mainly when the sky was somber, adrift like an autumnal dead leaf. One time I wondered what if I had to leave the town and this river, and I said to myself I should die. Ironically, after high school, I went down to the South for higher studies, was assigned to government jobs, then got married, I never came back to see the river, and I never die. (Actually I did come back but in many one day long official missions which kept me in meetings and formal dinners).

If someone asks me which is the most speaking feature of the Perfume, I would pick the swans crossing the river in school days; swans in quotation marks. I would elaborate as follows:

On the Right Bank, there were two famous and adjacent schools, one for boys and one for girls. (Forget, please, the one for boys, I’m boy). The girls’ uniform was white; conical leaf hats, white too, are not mandatory but all of them donned these. The campuses were situated right in between two bridges. It was too far for a walk, that’s why young ladies in white residing in the Left Bank decided to make a short cut. Roofless sampans helped them. Each student played part of a feather of the colossal swans skating smoothly on the undisturbed water.

This must have been the most immaculate image since the time when time was created.

I’ve just returned to the ancient royal city, after five decades, to discover that the beloved swans had been butchered. A bridge was built right at the place where female students boarded the sampans. The white uniform was crossed out from the school handbook. Walking then crossing the river was not practical. Motorcycles replaced sampans instead.

I walk onto the new bridge. Watching the mountain in the river, I got a chill. An old mystical revelation surged back to my mind. A long time ago, shortly before the twilight, I was on the old bridge. I watched the indigo mountains, and uttered these words: “the real master of my life is the chain of mountain that plunges into the river, tainting dark the river to be embraced by the river”*. I’ve kept trying to decipher the enigma. I hope that I could fathom it, not analytically but intuitively and that the Perfume River retains this mysticism.

Now the drifter me, back as a tourist, as an outsider, still was not immune from the sacred attachment to something unreal but real. The prodigal son came back to enliven the remembrances of the time lost. May his last visit, shorter than a blink of the eye, be transcended into eternity; may the Perfume embalm the rest of his life, shower him with tranquility. But, helas, wisdom has it that the devouring nostalgia stays incurable, incurable forever.===

==============================================