Quốc gia Georgia giữa cũ và mới

Georgia giữa mới và cũ

Resurrecting the Poets of Tbilisi

Maya Jaggi NY Reviews of Books, Nov 24, 2022. TTT lược dịch

 

1947, John Steinbeck, nhà văn Mỹ, viếng cộng hòa xô viết Georgia (GA) và khoái cảm ngạc nhiên thi ca của Paolo Iashvili có người đọc và các thi sĩ GA được chôn cất ngang như vua. Nhưng có lẽ ông không biết rằng Iashvili, cầm đầu thi đoàn Sừng Xanh chung trong nền thi ca tân thời của Đông Âu đang bị đọa, đã tự sát mười năm trước, nhằm lúc Đại Khủng Bố (1936-1938) đã giết các văn gia và xóa mọi dấu tích của họ. Boris Pasternak người đã sống cùng Iashvili tại thủ đô Tiflis (tên mới Tbilisi) đã dịch thơ của ông cho công chúng đọc chui đọc lén. Tác giả tương lai Doctor Zivago viết cho quả phụ Tamar rằng ”tin Iashvili chết đã bóp nghẹt cổ họng tôi”.

Trong khu phố cổ của thủ đô, hiện một bảo tàng viện nhỏ được thành hình nơi Iashvili đã tự kết liễu đời mình 85 năm trước. Cơ sở văn hóa nầy mô tả cuộc thanh trừng của Liên Xô đối với giới văn học và tầng lớp trí thức GA, đồng thời cho biết ước nguyện hiện tại của GA như một quốc gia Âu Châu và bảo toàn tự do văn hóa. Ý nguyện nầy được bày tỏ mạnh mẽ nhân khi Nga xâm chiếm Ukraine. Mười ngàn người GA cầm cờ Vàng Xanh tỏ tình thân hữu với Kyiv.

bích chương Georgia

Dịp nầy là một lần nhắc nhở dân chúng rằng năm 2008, Nga cũng đã xâm lấn GA. Một phần năm (1/5) lãnh thổ hiện bị Nga chiếm đóng (vùng Abkhazia và South Ossetia). Ranh giới South Ossetia tiến xa dần như một bức tường Bá Linh mới; dân chúng tin rằng nếu Ukraine thua thì nền độc lập của GA bị đe dọa trầm trọng.

Tháng 5, 1937, Lavrentiy Beria, thủ lãnh GA trước khi nắm mật vụ của Staline, đã liệt kê Iashvili là đồng minh của nhóm kẻ thù của nhân dân mới được phát hiện. Nhóm nầy có nhà văn Pháp André Gide mà Iashvili cùng thân hữu Sừng Xanh Titsian Tabidze đã tiếp đón ở thủ đô. Iashvili tự sát bằng súng săn ở trên lầu trụ sở Văn Đoàn Tiflis ngày 22, 07, 1937, trong lúc ở tầng dưới các hội viên khác đang thảo luận về trường hợp ông bị lưu đày và tống giam. Tabidze bị tra tấn và bị bắn cùng năm (hai mươi năm sau thân nhân mới biết). Từ 1921 đến 1938, cứ bốn nhà văn có một người chết trong cuộc thanh trừng nầy; nhiều người may không bị tra tấn hay bị bắn nhưng chết mòn trong các gulag cùng gia đình bị vạ lây.

Vài ngày sau vụ tự sát nầy, hội nhà văn quốc doanh kết tội Iashvili cùng với ‘’những kẻ nói dối và phản bội tổ quốc”. Nhóm ‘’Sừng Xanh” thành lập năm 1915 với chừng mươi lăm hội viên nay gần như chết tuyệt. (Sừng Xanh theo hình ảnh xưa, sừng màu xanh dương làm chén uống nước hay rượu).

GA, theo chính thể đại nghị, là quốc gia tự do nhất trong các cộng hòa xưa của Liên Xô. Nhưng tổ chức Liên Âu cho rằng GA không đủ tiêu chuẩn dân chủ nên đã từ chối quy chế gia nhập không điều kiện như Ukraine và Moldova có quy chế nầy.

Iashvili đổi tên Pavle thành Paolo để vinh danh một nhà tương lai học Ý. Thế chiến 1 buộc ông phải bỏ dở việc học ở Sorbonne Paris. Về nước, ông chuyển nhóm Sừng Xanh từ chỗ gốc Kutaisi về thủ đô, nơi giao tiếp nhiều luồng văn hóa bản xứ, Ba Tư, Ottoman, Arab và Âu Châu. Nhờ vậy trường phái Tân Thời của ông được phát triển ở GA một nước dân chủ cộng hòa hướng về Tây Phương từ 1918 đến 1921. Nhóm Mensheviks (chủ trương cải cách tiệm tiến, khác với Bolcheviks) muốn xây dựng một quốc gia dân chủ xã hội, bầu cử tự do đa đảng, phụ nữ có quyền bầu cử ứng cử và đã có năm nghị viên đàn bà.

Khi Hồng Quân tiến vào, nhiều nghệ sĩ đã chạy thoát, một số ở lại phục vụ điện ảnh và kịch nghệ trong thập niên 1920. Nhưng qua 1932, đảng CS chủ trương xã hội hiện thực thì phong trào Tân Thời phải chết. Nhà văn khôi hài Mikheil Javakhishvili bị xử bắn về tội gián điệp và phá hoại. Trong năm 1937 những nhà văn hóa sau đây bị thủ tiêu. Sáng lập viên bảo tàng viện quốc gia Dimitri Shevardnadze; nhạc trưởng Evgeni Mikeladze (chính tay Beria tra tấn trong 48 ngày), đạo diễn sân khấu Sandro Akhmeteli, nhà sản xuất phim ảnh 30 tuổi Petre Otskheli.

Đến cuối năm 1938 những người ưu tú tạo nên quốc gia GA tân tiến đã bị quét sạch. Chính quyền xô viết bắt đầu chiến dịch ”đô thị hóa” đem về thành phố những người thất học, như tờ giấy trắng, đầu óc trống trơn để chính phủ dễ tạo ra những con người xô viết (homo sovieticus), cũng như đám rừng rú về thành.

Điều cần nhớ, các nạn nhân đều đã hợp tác với chính quyền do Nga chỉ định. Iashvili cởi ngựa trắng đón tiếp Hồng Quân. Với tư cách chủ tịch hội nhà văn ông đã thanh trừng các văn hữu Trotskist.

Staline biết tầm quan trọng của nhà văn, đã nói với Maxim Gorky và các văn nhân khác: quý ông là những kỹ sư tinh thần. Việc đầu tiên Staline giao phó là củng cố sự tôn sùng cá nhân Staline. Nhưng chẳng mấy chốc, vợ và con của họ trở thành kẻ thù của nhân dân và đưa đi ”nghỉ mát’’ ở trong các trại đặc biệt ở Kazakhstan.

Cuộc đại khủng bố đột nhiên chấm dứt, vì đã thành công. Những ai dám vận dụng trí não một cách độc lập đã bị giết hay hãm hại. Lý do buộc tội là biết suy nghĩ. Sau thanh trừng là kiểm duyệt, nay không dùng đạn nữa thì dùng tem phiếu, chế độ bao cấp. Kết quả là những sản phẩm nghệ thuật hạng bét ra đời. Nguy hiểm vẫn là làm cho trí óc tê liệt, và tê liệt sức phát triển quốc gia. Nhưng sự buông tay không thế giúp mình sống còn. Năm 1925 Ivane Babuadze từ trong tù gởi thư ra: cho tôi ra khỏi tù hay bắn đi cho xong; tôi đã tố cáo nhiều kẻ vô tội. Nhưng Ivane cứ ở trong tù, không bị bắn, cho dù đã xưng tội vu khống.

Ngày nay, trong xứ sở dân chủ mới chưa mọc đủ lông, người dân GA lo rằng rồi đây quốc gia không còn ký ức quá khứ của mình nếu không bảo tồn các di tích như thiết lập bảo tàng viện. Họ đang tìm cách giúp mọi người thấy rõ bánh vẽ cộng hòa xã hội và làm theo các biểu ngữ mang theo khi biểu tình ủng hộ Ukraine: Không bao giờ trở lui thời xô viết Nga. Hy vọng sẽ không còn cảnh một John Steinbeck bị che mắt bởi hào quang giả tạo của nghĩa trang Mtatsminda mà khen văn gia GA được chôn cất như vua chúa*.

--------------------------------------------------------------------------

Ghi chú của người dịch

*Mtatsminda Pantheon là một nhà mồ chính quyền Nga và Georgia xây để năm 1929 cải táng nhà văn Nga đã chôn nơi khác một trăm năm trước. Alexander Griboyedov (1795-1829) là nhà văn, nhà thơ và nhạc sĩ Nga, đại sứ tại Ba Tư và chuyển về GA. Liên hiệp vương quốc Georgia từ thời Trung Cổ trở nên hùng mạnh trong hai thế kỳ 12 và 13 của vua David 4 và nữ hoàng Tamar, nhưng sau đó thì chia thành nhiều xứ nhỏ làm chư hầu của các đế quốc Mông Cổ, Turc, Ba Tư và Rus. 1783, một trong những tiểu quốc ấy đặt dưới quyền bảo hộ của Nga Hoàng. Biến cố nầy tạo nên những giềng mối vững chắc cho Nga nắm trọn tình thế, chuẫn bị môi trường thuận tiện cho Georgia trở thành một cộng hòa trong Liên Bang Nga năm 1922. Có lẽ Alexander Griboyedov có công trong việc nầy nên được Nga cho vinh dự cải táng 100 năm sau khi chết. Tuy vậy nhà văn nầy đã chết trước khi GA biến từ một quốc gia dân chủ do đảng mencheviks cầm đầu thành một cộng hòa xã hội do đảng CS Bolcheviks nhờ Hồng Quân đặt để khi chiếm GA.

Trước khi GA thành một cộng hòa của USSR, trong vùng thủ đô có một nhà mồ chôn nhiều văn gia. Năm 1930 chính quyền GA giải tỏa và chỉ đem hài cốt của hai người dời qua chỗ mới tại Mtatsminda Pantheon. Hai vị nầy là: thi sĩ Nikoloz Baratashvili (1817-1845) và văn thi sĩ Vazha Pshavela (1861-1915) đã chết trước cách mạng Nga 1917.  Không như John Steinbeck nói, chỗ nầy không có mồ vua chúa và văn gia GA thời CS. Theo lời tác giả bài báo nầy, nhà văn Mỹ chỉ đi tàu dây cáp (cable car) nhìn xuống nhà mồ nầy và có thế về xứ nói lại theo lời của hướng dẫn viên du lịch. Dân chúng biết thi ca của Iashvili nhờ Boris Pasternak phổ biến và dịch các thứ quốc cấm nầy.-

========================================

Ngã Tư Bảy Hiền, Saigon thuở xưa
==================================