khung ngọc

        thiên nga trắng như đò ngang của học trò Đồng Khánh

(Dẫn nhập vào Khung Ngọc)

Mấy hôm rày, hoàng thân Tôn Thất Để gởi cho nhiều hình ảnh thầy trò ở Biên Hòa mà tôi không có cơ duyên biết đến. Nhưng nói đến trường, thế hệ trên dưới thất thập không tránh khỏi những bồi hồi, ngậm ngùi. Trường là nơi linh thiêng, dù đối với những kẻ trốn học như tôi. Trường có những thứ rất xa như ông hiệu trưởng, những thứ rất gần như cụ cai. Bên Khải Định ngày còn ở rể tại Đồng Khánh thì có cụ Thậm, về chốn cũ do Pháp trả lại thì có anh Đức, ông Diên đánh chuông. À há, ông Diên là cứu tinh. Lớp Tam C2 trên lầu của tôi, bức hình Ngô Tổng Thống xoay về cỗng, phản chiếu làm sao mà tôi là kẻ duy nhất thấy ông Diên cầm cây dùi sắt đi vào nhà chơi để đánh chuông đổi giờ hay tan học. Từ đó tôi là cái đồng hồ mang lại nhiều vui thích ngắn hạn cho gần cả lớp. Cũng tại QH, nay nghĩ lại sao mình yếu bóng vía không dám bắt nạt Thạch Trúc đòi mời ly chè bông cau tại quán anh Đức; lính bữa mai cai lính bữa hôm; cô nàng mới từ ĐK qua học đệ nhất.

Ông Diên là nhạc công percussion, đưa cao tiếng chuông như cách nhấn của câu hỏi. Thật vậy, cái chuông hỏi: Muốn chi? muốn chi? Tiếng trống của ĐK đi xuống theo câu trả lời đậm đà: Muốn chồng, muốn chồng.; hoặc làm đày: à, chị muốn chồng, mấy em đi chỗ khác chơi, ra gốc cây học bài, phi tú tài bất thành phu phụ, đó là giá rẻ chớ chị còn muốn cử nhân tiến sĩ.

Nền văn hóa bằng cấp ấy được diễn tả đầy đủ qua cảnh cha mẹ đứng chờ cả ngày, có khi hai ngày, kết quả thi viết tú tài bán và toàn.

Năm năm tiểu học và bảy năm trung học, chương trình không có chỗ dạy bạo động. Dĩ nhiên không tránh những điều vô lý. Vô lý như bắt thằng nhỏ 14 tuổi nghị luận luân lý “nhân chi sơ tánh bản thiện”, câu nói đông tây kim cổ chưa ai đồng ý với nhau. Đôi giày nhảy đầm và đôi giày đi làm bên nào nhẹ hơn, trong lúc thằng nhỏ chưa biết đôi guốc gỗ tròn hay vuông. Cũng như cuối thập niên 60, miền nam mới có vài giờ truyền hình, ít ai có TV, may lắm là đánh đu cửa sổ nhà người dòm ké; thế mà bộ giáo dục ra đề thi tuyển: em hãy tả một buổi gia đình ngồi bên nhau xem TV.

Chương trình soạn theo lối kiến thức tổng quát, biết cái nầy một chút cái kia một chút, để cùng đi với chuyên gia một đoạn ngắn mà không lạc đường (faire un bout de chemin avec le technicien sans s’égarer).

Tựu trung, theo thiển ý, có một nền móng nhân bản, không mang tính chất phi nhân.

Văn hóa là chút gì còn lại sau khi đã quên tất cả. Sau cuộc đổi đời, trí óc của tôi là cái bàn cạo sạch láng (tabula rasa). Nhưng cảm ơn tiềm thức, kho lẫm ngổn ngang; buồn vui không chiếm hết mà còn chừa một xó nhỏ cho những ý đạo, những ước mơ xưa cũ không vời đến được.

Những ước mơ ấy chạy nhanh với ngôn ngữ thô lỗ, hay đúng hơn những dòng thô lỗ chạy nhanh cho kịp những ước mơ trào lên khi cửa lòng mở ra. Trong hoàn cảnh ấy Khung Ngọc ra đời. Khung ngọc là mái trường tranh tre cho các em tỵ nạn, vừa là ngôi trường biểu tượng trong tâm thức mà tôi theo học cho đến giờ chót trên cõi Diêm Phủ Đề nầy.

Vì phải ra khỏi trại, tôi bỏ lững không cho chấm dứt. Rứa mà có chỗ dùng, nó như sự học của mình, biết bao giờ cho đủ để mà thôi. Tôi cũng xin cảm ơn người con gái ôm một mảnh gỗ làm con số của hồ sơ, miếng gỗ được xem là con thuyền trong lý lịch của cô. Trên đất liền, cô đã hét la trong đêm như mê ảo loạn. Sau mấy ngày cung phụng liền tay, cô được một người lớn tuổi đưa ra phía sau tàu. Ông nói tiếng quốc tế làm sao cho cô hiểu là cô phải đi không thì chúng sẽ giết. Ông tròng cái phao cho cô và xô cô xuống biển. Ước chừng nửa ngày sau, gió, thần linh, ơn trên …đưa một mành ván đến gần, cô chụp lấy tăng sức nổi cùng với cái phao; hơn một ngày nữa cô tấp vào bãi cát, bất tĩnh. Ông già buộc cô đi tìm cái sống trong cái chết. Cô tìm được, và may hơn một nữ bác sĩ nhà ở Cầu Lòn đã chết vì sự đòi hỏi thô bạo của nhóm chủ ghe cào trên vịnh Xiêm La. (chỉ một trong vô số trường hợp khác).

Khi mở trường tranh tre nầy, cô dạy toán lớp nhì tiểu học và là cô giáo của Khung Ngọc.

Nhân bài giới thiệu trường xưa của bạn Để, tôi xin đội ơn các thầy mà tôi không nhớ ai là ai. Tôi xin tưởng niệm đến thầy Liên, vùng Nam Giao, dạy hai chữ i tờ và dạy viết chữ i bằng gạch sổ đứng và nghiêng. Tôi xin tưởng niệm đến thầy Cao Hữu Hoành dạy những tư tưởng khai phóng và nhân bản của thế kỷ 18 “Ánh Sáng” với Montesquieu, Diderot, Rousseau. Thầy đã giảng từng chương truyện ngắn Candide của Voltaire, thầy nhấn mạnh cái thâm sâu của câu cuối cùng: Il faut cultiver notre jardin.

Vâng, phải trồng tỉa vun xới mảnh vườn của chúng ta; mảnh vườn trồng rau đậu sống qua ngày, mảnh vườn của tâm hồn của hoa tạng, mảnh vườn của liên kết tin yêu: ôi, nhân loại trong ta; ôi, nhân loại ngoài ta.

Thung lũng Subligna, Georgia ngày cuối năm 2012

khung ngọc

tôn thất tuệ

Con rắn mướt ngẩn ngơ tìm chỗ ngủ

con dế mèn trông ngóng dải cát êm

con cú vọ buồn tênh không muốn quày trở lại

thả tiếng kêu thương nhớ những cây điều.

Anh quì xuống tạ ơn và tạ lỗi

đám cỏ tranh và những ngọn lá điều

cả côn trùng thú vật và chim muông

những mốc đá nằm yên như thiền định.

Anh tạ ơn và tạ lỗi với muôn loài

bỏ tất cả khung trời tương mộng

đi về đâu ai chẳng biết đi về đâu.

Anh chỉ biết đất nầy của họ

em dẫm lên bên dấu bước của học trò

một lũ trẻ hồn nhiên như dế mọn.

@

Đây một thuở rừng cây hoang dại

nắng cháy nồng mà cỏ mát êm nhung

gió đùa lạnh mà côn trùng không rên xiết.

Lời cây cỏ anh nghe rõ từng ngày

nhạc của trời vươn nhẹ nhánh me khô.

Có những lúc anh tưởng là Đào Nguyên trong tay áo

Lạc vào rừng nghe hát tiếng trong xanh

ru thống khổ hồn ai lưu lạc.

@

Và giờ đây anh bước vào khung ngọc

một khung trời tuổi ngọc của em thơ.

Anh vẫn gọi Vườn Đào nơi ấy

chút Đào Nguyên anh mơ mãi trong lòng.

Thôi hãy nhận Bồng Lai là có thật

để tâm hồn ngơi nghỉ ước mơ

để không chết khô cằn trong cuộc sống.

@

Sau một chuyến đi dài trên nước

sóng thuyền ru hơi ngộp gió ngàn

ta đã thấy biển mây là một

cả cỏi trời dốc ngược đảo điên.

Ta không thấy ánh trăng ngà ngọc

trăng hiền lành trăng nhẹ trên cành cây.

Rồi tâm cảm nổi lên dông tố

xoáy cõi lòng bão lửa đắng cay.

@

Nhưng khung ngọc giờ đây in nếp

tấm gương lành như mặt nước hồ yên

em soi sáng tâm hồn mẹ dựng

anh soi sáng hồn thơ ý nhạc

ta thắp sáng tâm hồn đám trẻ.

Em nghe đây một mẫu chuyện đời xưa

chuyện trong rừng Ấn Độ

rốn suy tư của Châu Á nín thinh.

Tiếng săn đuổi người la người hét

hổ mẹ già đang đợi phút sinh con

nhưng phải chạy rớt rơi con ở lại

lạc vào rừng không tìm được dấu con thơ.

Và hổ bé lớn lên bên đàn sói

và tưởng mình là sói,

nói tiếng sói, uống sữa sói.

Nhưng hôm ấy, hổ con

bước lửng lơ hồ yên lặng gió

nhìn xuống nước hổ không thấy mình là sói

mà giòng dỏi của một loài vương giả

Chúa Sơn Lâm ta mang giòng máu trong người.

Hổ kiêu hảnh hổ đã thấy được mình

tung buồng phổi làm loa gọi núi

báo tin lành cho muôn loại thần dân

giờ sinh hạ của một hoàng tử hổ

truyền quan thái sử ghi vào đá

ngày sinh đích thực: ngày hôm nay

ngày ta gióng tiếng gọi rừng.

@

Anh đã nói em soi tâm hồn mẹ dựng

cho lắng yên như mặt nước hồ yên

em khơi lại những gì đã mất

trong phi nhân trong ý hướng bạo tàn.

Trên hồ lắng lòng em trải rộng

một cánh đồng em gieo mạ tình thương.

Anh muốn nói "tâm điền" danh từ của các cụ.

Đây một lời ta mượn của Nguyễn Du:

"cái tâm kia mới bằng ba chữ tài"*,

một kết luận xây lên bằng từng khúc ruột;

ôi đoạn trường ta biết sau mấy ngọn dáo dâm;

những khúc ruột em cắt ra em để lại

trên quê nhà mà không phải quê ta.

@

Anh biết chứ

        lòng nhớ nước buồn quay cát bụi

        nỗi nhớ nhà ai hát nước mắt rơi.

Nhưng bi thảm sầu thương xin gói lại

dấu trong lòng như một khối riêng tư

cho trổi dậy khi nguồn cơn thác lũ

khi hét lên trong giấc ngủ loạn mê.

Ai cũng khổ trên đoạn đường hiện hữu

tấm thân nầy đời dập tấm thân tôi

"mảnh quần hồng hoen ố rượu rơi"**

Tỳ bà dạo tiếng ca trên nước

vẽ tranh đời vẽ khuôn mặt mọi người.

Dù thế ấy vẫn tin yêu mà sống

mảnh vườn ta ta trồng xới cho ngày mai

tìm thăng hóa từ tim ta thăng hóa

tình thăng hoa nơi lũ trẻ tinh hoa.

Anh quì xuống xin em soi sáng

những em thơ như hổ nhỏ lạc đàn

rồi phải sống trong vùng lang sói

tìm nơi em hồ gương gió lắng

một hồ gương soi rõ ánh trăng sao

và lũ trẻ soi lên tìm nhân tính,

biết tình người và được khai sinh.

Anh quì xuống vì trong em có Mẹ

Mẹ Nhân Từ và Mẹ Quán Thế Âm.

Chính vì thế anh theo em vào khung ngọc.

@

Có những lúc anh ngồi bên ghế đá

nặng trĩu lòng cho đá cuội lên mây

cho ý tưởng giam cầm nơi thiên đàn hay địa ngục

phá then vàng đốt cháy bức tường ngăn

dù ở đó là nơi Cung quản xứ loài tiên

và địa ngục có bầy ác qủi.

U tịch lắng trầm buồn tiếng gọi

não nề trĩu cánh tay.

Dành tất cả cho em nguồn tâm cảm

như ánh sáng còn vương màu nắng.

Anh nhỏ bé như côn trùng xới đất

sợ tiếng sét chiều dông mưa gió.

Anh xin em một bóng cây im rậm

mống cầu vồng nối lại hai vùng mây.

@

Chiều hôm ấy một buổi chiều nắng ấm

anh đứng mãi nhìn ngôi trường em dạy

gió bồng bềnh tóc lạc theo đường mây.

Anh chờ nghe nhạc nắng của ngày

ngày hôm đó em quên anh đi vào lớp.

Anh trở lại con người ích kỷ

anh thầm ghen với lũ học trò.

Ai hóa kiếp cho tôi thành đứa nhỏ

tôi ngồi nghe cô giáo giảng bài

tôi sẽ viết một khúc ca rất dẻo

vì cô tôi mặc chiếc áo màu hồng nhạt

hoa không cài nhưng vẽ nhẹ tà áo bay

màu hồng ngọc như khung trời tuổi ngọc.

Tôi quá sợ cô giáo hỏi bài

những công thức toán học mà cô dạy

không giúp tôi hiểu được tà áo bay

không hiểu được màu hồng ửng nhẹ

chuổi hoa màu rất dẻo như bàn tay

cô tôi vẽ đường bay vòng qũi đạo

đưa con người khám phá cõi lòng sâu

nơi trú ấn của vườn hoa nhân loại.

Tôi lơ đãng nhìn hàng rào xanh ngắc

giải mây hồng lơ lửng trời cao

tôi hoản sợ vì mất cô giáo

tà áo bay bay mãi vời cao.

Mắt quay lại nhìn lên bảng

cô còn đây, cô vẫn mặc chiếc áo hồng

và từ đó tôi chăm chú như người ngoan đạo.

Bờ suối tóc hoa vàng đã trổ

mimosa hoa nở hoa màu vàng

phấn tre mọt rơi từ mái lá,

phấn thông vàng trời thả trên tóc ai.

Một buổi chiều sao trời đẹp thế

cây câm nín nghe lời yên lặng

nghe thì thầm sỏi đá kề nhau

khúc đường ngắn giăng ngang khung ngọc.

Anh muốn nghỉ như ngày xưa nghỉ học

xuống bến đò xem những con đò đi

tà áo trắng dài theo mạn gỗ

dòng sông Hương xanh biếc đã đổi màu

màu trắng đẹp thiên nga trường Đồng Khánh.

Nhưng lũ trẻ kéo anh về với thực tại

giờ sinh ngữ một tuần mấy buổi.

Bên danh từ thực tế như đồng lúa

anh vẫn giảng một lời thơ bình dị:

Đường Sữa trắng hay Ngân Hà vịt lội

kéo hoa sen phơi nhụy trưa hè

mùa nghỉ nắng ve kêu gốc phượng

chia tay nhau rồi gặp lại mùa thu.

Xin đừng trách đem lời ru ngủ.

Tâm hồn trẻ là bài thơ tuyệt diệu

trẻ làm thơ khi mấp mé nụ cười

và hát nhạc khi ê a gọi mẹ.

Ai dạy được một bài thơ nhân loại

ở nơi em, ở nơi lũ học trò.

Ai xóa được một bài thơ nhân loại

dấy trong em rồi chuyển đến ngàn sau.

Trại TN Thái Lan 12.1982

(chưa hoàn tất như dự định và sẽ không bao giờ hoàn tất. Khung cảnh là ngôi trường tranh tre trong trại tỵ nan Cô giáo trong bài đã được hải tặc buông tha, thà xuống biển với một miếng gỗ làm phao trôi vào bờ).

* Kiều, Nguyễn Du

* *Tỳ Bà Hành, Bạch Cư Dị